Egyptische volkswijken gaan tegen de vlakte: ‘Het regime ontwikkelt het land niet, het vernielt het’

Uit economische en politieke belangen moeten informele volkswijken in Egypte tegen de vlakte. In de periferie rijst dure nieuwbouw uit de dorre woestijngrond, maar die is onbetaalbaar voor de modale Egyptenaar. Het huisvestingsbeleid zit er fundamenteel scheef, klinkt het daarom. ‘Al-Sisi wil het stadscentrum depolitiseren door de armen te verdrijven.’

Egyptenaren zijn bouwmeesters. We hebben het tenslotte over het land van de piramides, het Suezkanaal en de Aswandam. Jaarlijks worden er in Egypte zo’n 1,27 miljoen huizen gebouwd, of veertien woningen per 1000 inwoners. Daarmee zijn ze wereldwijd koploper. Ter vergelijking: in West-Europa worden elk jaar gemiddeld zo’n drie tot vier eenheden per 1000 inwoners opgericht.

Jaar na jaar overstijgt die Egyptische woningbouw de bevolkingsgroei. Daardoor ontstaan spooksteden aan de periferie van bestaande stadskernen zoals Caïro, Alexandrië en Assiut. Speculatie en staatssteun zijn de drijvende kracht achter de gloednieuwe maar verlaten steden die als paddenstoelen uit de woestijngrond schieten.

En dat terwijl Egypte gebukt gaat onder een woningcrisis. Meer dan de helft van de Egyptenaren kan zich geen huis veroorloven aan de gemiddelde marktprijs. Miljoenen Egyptenaren zoeken daardoor noodgedwongen hun toevlucht tot een gebrekkig onderkomen in informele en onveilige wijken.

‘Harde neoliberale logica’

In 2016 beloofde president Abdel Fatah al-Sisi een einde te maken aan alle informele nederzettingen, in het Arabsisch, ashwa’iyyat. Het regime neemt zich voor om tegen 2030 de onveilige wijken te ontwikkelen en iedereen recht te geven op fatsoenlijke huisvesting.

‘Dat is inderdaad het discours’, beaamt Omnia Khalil, een Egyptische activiste en onderzoekster die zich inzet voor een rechtvaardig huisvestingsbeleid. ‘Maar het regime ontwikkelt niet, het regime vernielt.’

In Caïro zou 70 procent van de inwoners in een appartement of huis wonen dat niet voldoet aan de officiële richtlijnen.

Ashwa’iyyat betekent letterlijk ‘willekeurig’ in het Arabisch. Bewoners van deze nederzettingen hebben meestal niet de juiste bouwvergunning en overtreden op de een of andere manier de bouwvereisten. De nederzettingen zijn een wijdverspreid fenomeen in Egypte, in het bijzonder in Caïro. Verschillende studies suggereren dat ongeveer 70 procent van de 21 miljoen inwoners van de hoofdstad woont in een appartement of huis dat niet voldoet aan de officiële richtlijnen.

Khaled Said (schuilnaam) is 43 jaar en woont al zijn hele leven in een ashwa’iyya, in de volkswijk Maspero in het centrum van Caïro. ‘Ik ben er geboren en getogen en mijn vader, grootvader en overgrootvader voor mij ook.’ Ondanks de taalbarrière en de moeilijke verbinding praat Khaled honderduit over “zijn” Maspero. ‘Mijn familie leeft al 114 jaar in Maspero. Ik ken er iedereen en iedereen kent mij.’

In 2008, toen voormalig president Hosni Moebarak nog aan de macht was, beslisten overheidsinstellingen dat meer dan 50 procent van de wijk gebouwd was met inferieure materialen, en dus gecatalogiseerd kon worden als “onveilig”. Omnia Khalil is daar sceptisch over. ‘De overheid concludeert altijd dat de wijk onveilig is. Op die manier heeft ze een reden om de boel plat te gooien.’

De regering weigerde riolering en waterleidingen aan te leggen in Maspero, zo schrijft Yahia Shawkat, een lokale architect en activist, in zijn nieuwe boek Egypt’s housing crisis. Dat de wijk uiteindelijk als “onveilig” bestempeld werd, is volgens Shawkat het resultaat van jarenlange, opzettelijke verloedering door de overheid. ‘Onze aanvragen voor reparatie of renovatie werden constant afgewezen’, beaamt Khaled uit Maspero. ‘Natuurlijk raakte de wijk na verloop van tijd in verval.’

In de lente 2018 zag Khaled hoe bulldozers zijn wijk met de grond gelijk maakten. ‘Er is meer gesloopt dan enkel huizen’, vindt Khaled. ‘Mijn broer is getrouwd met het buurmeisje. Ik trouwde met het buurmeisje aan de overkant. Maspero was één grote familie, ook dat is nu verdwenen.’

‘Onze aanvragen voor reparatie of renovatie werden constant afgewezen. Natuurlijk raakte de wijk na verloop van tijd in verval.’

Economische motieven lijken de belangrijkste aanleiding voor de vernieling van Maspero te zijn. ‘De inwoners woonden op waardevolle grond, in hartje Caïro, langs de Nijl en op een boogscheut van het Tahrirplein’, vertelt Omnia Khalil. ‘Die mensen brachten geen geld op en dus ze moeten weg: een harde neoliberale logica.’ Vandaag verandert de voormalige volkswijk in sneltempo in een futuristisch zakendistrict met glazen wolkenkrabbers en luxueuze hotels.

“Politieke wijken” moeten plat

De vernieling van de ashwa’iyyat in het centrum van de stad dient niet alleen economische maar ook politieke belangen. Voor president al-Sisi schuilt er gevaar in een bruisend volks Caïro. Al-Sisi vreest voor een herhaling van de protesten in 2011, toen miljoenen Egyptenaren samendromden op het Tahrirplein in Downtown Caïro en ‘brood, vrijheid en sociale rechtvaardigheid’ eisten.

In 2013 slaagde al-Sisi erin Mohammed Morsi, lid van de politiek-religieuze beweging het Moslimbroederschap, van de troon te stoten. Al-Sisi werd op slag razend populair bij een groot deel van de Egyptische bevolking. Maar zeven jaar en heel wat onpopulaire beslissingen later is Egypte armer, repressiever en ongelijker dan ooit.

Ook vandaag, bijna 10 jaar na de protesten in 2011 is Downtown, het stedelijk centrum van Caïro, het kloppende hart van de stad. Het is dé plek waar de jongeren van Egypte samenkomen op donderdag- of vrijdagavond, waar ze waterpijp roken en politieke discussies aangaan in een van de vele koffiehuizen van de stad. Tijdens de revolutie was de steun van de informele wijken rond Tahrir cruciaal voor de mobilisatie en organisatie van de massa’s.

‘Alleen wie niets te verliezen heeft, durft op straat komen.’

Een gelijkaardig scenario wil al-Sisi vandaag hoe dan ook vermijden. ‘Al-Sisi wil Downtown depolitiseren door de armen uit de stad te verdrijven’, meent Omnia Khalil.

Maar de vernielingen gaan niet zonder slag of stoot. Lokale gemeenschappen verzetten zich tegen de sloop van hun huizen. Al is protest in Egypte vandaag niet zonder gevaar. Khalil maakt dit pijnlijk duidelijk: ‘Op straat gaan onder dit regime is zelfmoord, de repressie is bikkelhard. Alleen wie niets te verliezen heeft, durft op straat komen.’

In september waren er nog kleinschalige protesten tegen het regime, verspreid over het hele land. Mustafa Mohie, journalist bij het onafhankelijk, Egyptisch nieuwsplatform Mada Masr vertelt MO* dat de beweegredenen achter de protesten niet altijd duidelijk waren. Brecht De Smet vertelde eerder aan MO* dat de ontevredenheid gelinkt was aan controversiële nieuwe wetten rond illegale huizenbouw. ‘De bevolking van Maspero heeft zich altijd verzet tegen de beslissing van de regering’, vertelt Khaled. ‘We laten ons huis niet zomaar vernielen.’

Lees ook

Repressie door Al-Sisi houdt protest in Egypte klein

Onbetaalbare spooksteden

De mensen uit Maspero hebben relatief veel geluk gehad, zelfs al moesten ze vertrekken’, vindt Mustafa Mohie. ‘Hun zaak was vrij zichtbaar door de sterke organisatie van de buurt en door de media-aandacht die de wijk kreeg. De alternatieven die ze voorgeschoteld kregen waren onvoldoende, maar beter dan wat de overheid andere wijken zou bieden.’

Het merendeel van de inwoners van Maspero koos een geldsom als compensatie voor de sloop van hun eigendommen. Daarnaast kozen ongeveer 900 families, waaronder die van Khaled, voor hervestiging in een ‘ontwikkeld’ Maspero.

‘Al-Sisi wil Downtown depolitiseren door de armen uit de stad te verdrijven.’

Een derde optie die de overheid voorstelde was een gratis appartement in al-Asmarat, een van de vele nieuwe stedelijke centra in Egypte. Momenteel zijn er in heel het land maar liefst twintig van die megaprojecten in aanbouw. Vaak zijn dat satellietsteden aan de rand van bestaande stadskernen.

Slechts 500 van de 4500 gezinnen in Maspero namen dat aanbod van de overheid aan. Deze nieuwe steden zijn erg onaantrekkelijk voor de lagere klasse en middenklasse van Egypte. Ze zijn ver verwijderd van bestaande stadskernen, en dat vormt een probleem voor iedereen die naar de stad moet pendelen voor werk.

Als straatverkoper is zomaar verhuizen bijvoorbeeld niet evident: je bent dan afhankelijk van de straat waar je je waren aanbiedt. ‘Mensen uit lagere sociale klassen zijn voor hun broodwinning sterk afhankelijk van hun woonplaats’, zegt Omnia Khalil. ‘Ze vertrouwen ook op hun sociaal netwerk om te kunnen overleven.’ Want op sociale voorzieningen van de overheid, zoals een werkloosheidsuitkering of gezondheidszorg, moeten de Egyptenaren niet rekenen.

Niet alleen de ligging van de nieuwe steden is een hinderpaal. Het merendeel van de woningen is er ook onbetaalbaar voor het gros van de Egyptenaren. Van de 1,27 miljoen nieuwe wooneenheden die jaarlijks gebouwd worden, is slechts een klein gedeelte bedoeld voor mensen zoals Khaled. Gebaseerd op onderzoek van Tadamun, een ngo die werkt rond ruimtelijke ordening in het Midden Oosten, kost een appartement in een nieuwe stad gemiddeld 3500 Egyptische pond. Huishoudens die maandelijks meer dan 2387 Egyptische pond uitgeven vallen onder de 20 procent rijkste huishoudens van Egypte. Alleen de allerrijksten kunnen zich dus een appartement in een nieuwe stad veroorloven.

De bezettingsgraad van deze ‘spooksteden’ is door dat alles angstaanjagend laag. Statistieken van CAPMAS, het Egyptische staatsagentschap verantwoordelijk voor de volkstelling tonen aan dat geen enkel megaproject zijn vooropgestelde doel bereikt, de meesten halen zelfs geen bezettingsgraad van vijftig procent. In sommige gevallen zou slechts drie procent van de wooneenheden effectief bewoond zijn.

Deze nieuwe spooksteden zoals New Fayoum, New Assiut en al-Asmarat zijn niet alleen inefficiënt en onrechtvaardig, de bouw ervan weegt ook op het nationale budget. De Egyptische begroting van 2015-2016 toont dat NUCA (New Urban Communities Authority), het agentschap verantwoordelijk voor het ontwikkelen van de nieuwe stedelijke centra, slechts 500 miljoen euro heeft bijgedragen aan de overheidsinkomsten. Datzelfde jaar werd ongeveer 3,5 miljard euro in het agentschap gepompt. Dat is vijf keer zoveel als het bedrag dat datzelfde jaar geïnvesteerd werd in de gezondheidssector, en vier keer het totale budget voor onderwijs.

Het huisvestingsbeleid in Egypte zit fundamenteel scheef, meent journalist Mustafa Mohie. ‘Als het regime oog zou hebben voor bestaande stedelijke gemeenschappen, zouden dure megaprojecten zoals al-Asmarat niet nodig zijn’.

Leger bouwt de nieuwe steden

Wie ook zijn graantje meepikt bij het bouwen van nieuwe steden is het Egyptische leger. De legertop is sterk ingebed in de belangrijkste ministeries én beheert een immens economisch imperium. Sommige schattingen geven aan dat de Egyptische krijgsmacht zo’n 25 tot 40 procent van de nationale economie in handen zou hebben. Exacte cijfers zijn lastig te verkrijgen omdat het militaire budget omwille van veiligheidsredenen geheim is. Van wapen- tot luierfabrieken, van resorts aan de Rode Zee tot bouwfirma’s: het leger heeft overal zijn tentakels.

De Egyptische krijgsmacht zou zo’n 25 tot 40 procent van de nationale economie in handen hebben.

Zo is er het Armed Forces Land Projects Agency, een commerciële instantie gelinkt aan het leger. Het kreeg de supervisie over de constructie van de nieuwe administratieve hoofdstad van Egypte. Recent onderzoek wijst uit dat het leger, met steun van de staat, enorme winsten slaat uit de bouw van deze nieuwe hoofdstad.

Een activist uit Caïro, die liever anoniem blijft omdat kritiek op het leger in Egypte niet ongestraft blijft, hekelt de buitensporige rol van het leger in de economie. ‘Vanuit kapitalistisch oogpunt zou ik zeggen dat het leger een oneerlijk voordeel krijgt ten opzichte van de privésector. Maar, eerlijk: de privésector kan me gestolen worden. Waar het echt om gaat is dat het leger publiek geld opsoupeert zonder dat het volk weet in wiens zakken dat geld verdwijnt.’

‘Waar gaat de winst die het leger maakt naartoe?’, vraagt de activist zich af. ‘Het leger gedraagt zich als een privébedrijf dat winst maakt voor zichzelf, maar wordt wel gefinancierd met belastinggeld.’

Het regime van al-Sisi vrijwaart de kapitalistische belangen van het leger om loyaliteit af te kopen. Op het einde van zijn presidentschap steunde Moebarak, die werd afgezet na de massale protesten van 2011, een kapitalistische kliek onder leiding van zijn zoon Gamal Moebarak. Maar dat ging lijnrecht in tegen de economische belangen van het leger. Moebarak verloor daardoor zijn steun van de legertop op een kritiek moment tijdens de 25-januari-revolutie, waardoor hij moest opstappen. Steun aan en van het leger is een noodzaak om het huidig politiek systeem te onderhouden.

Khaled uit Maspero is intussen verhuisd naar Laba, een andere aswha’iyya of informele wijk in Caïro. Hij heeft een baan als veiligheidsagent en klust ‘s avonds bij als Uber-chauffeur om rond te komen. ‘Ik moet wel, volgend jaar keer ik terug naar een appartement in Maspero. Maar de huur is hoog, heel hoog.’ Waarom hij per se terug wil? ‘Maspero is mijn watan. Mijn vaderland.’