Cuba: Een nieuwe president, een nieuw tijdperk en de nieuwe Koude Oorlog

Op donderdag 19 april krijgt Cuba een nieuw staatshoofd. De 612 parlementsleden zullen dan stemmen over de opvolger van Raúl Castro, die tien jaar geleden zijn broer Fidel opvolgde. Wie de opvolger wordt is nog een publiek geheim maar alle aanwijzingen gaan in de richting van de eerste vice-president Miguel Díaz-Canel, gewezen partijsecretaris van Santa Clara. Met zijn 57 jaar een naar Cubaanse normen jonge snaak in zo’n politieke topfunctie en voor het eerst iemand die nog niet geboren was op het moment dat de revolutie zich voltrok.

Geen nieuwe politiek onder de revolutionaire zon

Men verwacht niet dat Diaz-Canel de man zal worden van de radicale veranderingen. Het is immers de Communistische Partij die de te volgen lijnen uitzet en Raúl blijft bij leven en welzijn nog tot 2021 hoofd van de Partij. Het zal wel de eerste keer zijn dat partijleider en staatshoofd twee verschillende personen zijn.

Of dat invloed zal hebben op het beleid, valt af te wachten. MO* vroeg aan Herman Portocarero, diplomaat en gewezen ambassadeur op Cuba, hoe hij deze overgang ziet. ‘Het is een universeel gegeven dat maatschappijen sneller evolueren dan politieke instellingen en ook in Cuba is dat zo sinds 1990. De uitdaging voor de volgende generatie leiders is hoe snel of hoe traag en hoe ver toe te geven aan de voorsprong van de maatschappij op de instellingen’, stelt Portocarero diplomatisch.

‘Het is een universeel gegeven dat maatschappijen sneller evolueren dan politieke instellingen en ook in Cuba is dat zo sinds 1990’

‘De “overgang” is nochtans onvermijdelijk, zelfs indien het historische leiderschap de Partij voorlopig nog controleert, is sterfelijkheid onontkoombaar.’

Toch kijken de Cubanen ook uit naar politieke vernieuwing, vooral dan in een diversifiëring van het parlement. ‘Ik hoop dat de eerste stappen van de nieuw verkozen assemblées gaan in de richting van geleidelijke institutionele aanpassing: het parlement verder meer autonoom maken ten opzichte van de Partij, de omvang ervan inkrimpen om het tot een soepeler instrument te maken. De belangrijkste stap daarna zou de grondwetsherziening moeten zijn, die –legalistisch gezien- ook nodig is voor verdere economische hervormingen’, deelt Portocarero mee.

Bij heel wat Cubanen leeft inderdaad de frustratie dat het parlement geen afspiegeling is van de verschillende groepen in de samenleving, al zeker niet zoals die de afgelopen tien jaar is geëvolueerd met het ontstaan van een meer gediversifieerd middenveld. Ook de grondwetswijzinging is een thema dat al langer op tafel ligt. Vraag is of de bevolking, het middenveld bij dit proces zal betrokken worden. ‘Het is waarschijnlijk zelfs zo dat een zichtbaar stugge politieke lijn moet compenseren voor economische hervormingen, naar het Chinese voorbeeld’, vindt Portocarero. Die economische hervormingen, ingezet door Raúl en maar half voltooid, dringen zich dan ook op.

Economische realpolitik

De afgelopen tien jaar heeft Raúl Castro stap voor stap ruimte gemaakt voor een zekere vorm van markteconomie, voor buitenlandse investeringen en voor het privé-initiatief en dat is door de meeste Cubanen als een verademing ervaren. Het heeft de economie op het eiland ook geen windeieren gelegd. Vooral de toeristische sector, die opleefde na de door Obama bewerkstelligde versoepeling in de relaties met de VS, heeft hiervan kunnen profiteren. Men verwacht dan ook dat Díaz-Canel zal doorgaan op die weg.

Toch is het een moeilijk evenwicht gebleken om in het staatsgeleide communistische model dit privé-initiatief te verankeren. Half augustus vorig jaar werd een stop afgekondigd in het verlenen van goedkeuringen voor nieuwe aanvragen. De officiële verklaring luidt dat het administratief beter moest gestroomlijnd worden. Maar de problemen zijn fundamenteler en raken het hart van de revolutie.

Wie werkt in een eigen zaak, verdient vaak heel wat meer dan wie voor de overheid werkt. En hoe motiveer je dan mensen om in het onderwijs of een andere job in de overheidssector te blijven werken? En wat doe je met het streven naar gelijkheid wanneer de lonen zo sterk variëren? Wie voor de staat werkt, krijgt ook een maandelijkse bonnenboek, waarmee gezinnen gedeeltelijk in hun behoefte kunnen voorzien. Dat bonnenboekje zou dan moeten vervangen worden door een hoger loon, maar waar moet dat geld vandaan komen? En wat dan met gratis onderwijs en gratis gezondheidszorg, de paradepaardjes van de revolutie?

De privé stimuleren om de revolutie te redden

Portocarero ziet hiervoor maar een uitweg en dat is het verder aanmoedigen van het privé-initiatief, gekoppeld aan het op punt stellen van een fiscaal systeem. ‘De keuzes van de nieuwe leiders op economisch gebied zijn zeer beperkt, de private activiteiten moeten aangemoedigd worden. De regering heeft namelijk een volwaardig fiscaal systeem nodig om de sociale verworvenheden verder te kunnen financieren.

‘De keuzes van de nieuwe leiders op economisch gebied zijn zeer beperkt, de private activiteiten moeten aangemoedigd worden’

Van de ongeveer 5 miljoen actieve Cubaansen en Cubanen oefent tot dusver slechts rond 10 procent een of andere cuentapropista (de term voor het privé-initiatief) uit. Mijn schatting is dat van die 10 procent nog eens 10 procent fiscaal interessant is voor de regering, dat is dus 1 procent van de actieve bevolking. In het midden van de Cubaanse economie bevindt zich de massa van werknemers van de publieke sector met salarissen die te laag zijn om een fiscale basis op lange termijn te vormen.’

Door de “zelfstandigen” mee te laten afdragen voor de publieke diensten kunnen ook de tegenstanders van deze economische opening gewonnen worden voor deze innovatie, argumenteren ook sommige analisten.

Daarnaast, zo stelt Portocarero, moet de wetgeving op buitenlandse investeringen gestroomlijnd worden, moeten de sectoren die publiek moeten blijven, geïdentificeerd worden. ‘Rekening houdend met overdreven privatizering elders in de wereld, zijn dit volgens mij energie, water, gezondheidszorg, onderwijs en openbaar vervoer. Vervolgens zou men zo snel mogelijk multilaterale zachte leningen moeten vinden om dit mogelijk te maken en om de hele infrastructuur te modernizeren, wat een absolute noodzaak is.’

CUCs en CUPs

Een andere op te lossen kwestie is het systeem van de twee munten die in omloop zijn: de CUC en de CUP. Toeristen betalen met CUCs, de peso convertible, gelijk aan 1 dollar. Wie in de toeristische sector zijn geld verdient, verdient ook in CUCs. Alle andere Cubanen verdienen hun loon in CUPs, Cubaanse peso’s en daarvan heb je er 25 nodig voor 1 CUC -Ooit was de wisselkoers 1 op 1. Het systeem zorgt voor heel wat verwarring en er is al langer sprake van het samensmelten van de twee munten, iets wat ook gepland was voor dit jaar.

Of het er ook van komt is onzeker, omdat het eiland economisch gezien (alweer) een moeilijke periode doormaakt, met orkaan Irma die in september vorig jaar heel wat schade heeft aangericht, de steun van Venezuela die is weggevallen, en de daling in toerisme door de maatregelen van de regering Trump. De regering heeft voor 2018 een economische groei van 2 procent in het vooruitzicht gesteld maar volgens deskundigen is dit te optimistisch ingeschat.

Venezuela en de VS, een slecht nabuurschap

Om de broodnodige politieke en economische hervormingen op spoor te krijgen, zal Cuba vooral op eigen krachten moeten vertrouwen want de internationale context zit flink tegen.

Venezuela, Cuba’s belangrijkste economische en ideologische steunpilaar sinds het aantreden van Chávez in 1999, is zo goed als weggevallen nu deze bondgenoot zelf aan de grond zit. Ook van de andere linkse partners in Latijns-Amerika, zoals bijvoorbeeld Brazilië, blijft niet veel over sinds het continent in een rechtse wervelwind wordt meegezogen. Het akkoord tussen Obama en de Cubaanse regering, ondertekend in december 2014 had een hoopvol perspectief gecreëerd voor meer openheid in de betrekkingen met de noorderbuur. Maar met het aantreden van Trump is al die hoop opnieuw de kop ingedrukt.

Het Obama-Cuba- actieplan zorgde in 2015 en 2016 voor een stormloop aan Amerikaanse toeristen naar het eiland, waar vooral privé-eigenaars van eethuisjes en B&Bs gouden zaken mee konden doen.

Het Obama-Cuba- actieplan zorgde in 2015 en 2016 voor een stormloop aan Amerikaanse toeristen naar het eiland, waar vooral de cuentapropistas, de privé-eigenaars van eethuisjes en B&Bs gouden zaken mee konden doen. Maar die stroom is opgedroogd nu de regering Trump dit Obamabeleid heeft teruggeschroefd. Portocarero noemt de verkiezing van Trump ook een ‘zware slag’ voor het eiland en spreekt van ‘het verlies van een horizon die eindelijk openging.’

Het legendarische embargo dat de VS in 1962 aan Cuba oplegde, zit met de huidige Amerikaanse regering ook weer helemaal vast. Een embargo dat overigens tegelijk dient als ideologisch wapen in handen van de Cubaanse overheid, om aan haar onderdanen de relevantie van de revolutie duidelijk te maken.

Op de recente Top van de Amerika’s in Lima vorige week (op 13 en 14 april), riepen een aantal gewezen Latijns-Amerikaanse staatshoofden in naam van het netwerk IDEA (Initiativa Democratica de España y las Americas) de aanwezige landen op om de nieuwe regering van Cuba en zijn nieuwe parlement niet te erkennen, omdat zij geen ‘afspiegeling zijn van de wil van het volk.’

Cuba zelf heeft zich ook altijd gedistantieerd van de Organisatie van de Amerikaanse Staten, die het beschouwde als een koloniale instantie.

Toch is deze verstarde houding van de VS tegenover Cuba volgens sommige analisten dom, ook vanuit strategisch standpunt. Cuba zou een erg belangrijke bondgenoot kunnen zijn voor de VS in kwesties van grensbewaking, in de strijd tegen de drugs en tegen het internationale terrorisme. In het online tijdschrift Politico analyseren de twee Amerikaanse generaals Eaton en McGinnis hoe de Cuba-strategie van de regering Trump vooral in het nadeel van de VS uitvalt.

De twee jaar van grotere openheid tussen de VS en Cuba hebben niet alleen weldaden gebracht voor de Cubaanse economie. De samenwerking tussen de twee buurlanden heeft ook meer veiligheid gebracht aan de Amerikaanse grenzen en veel meer resultaten opgeleverd in de strijd tegen de drugs, aldus de generaals. “America First” betekent met Cuba als vriend, volgens de generaals.

Trouwe oude bondgenoten

Cuba kan zijn voordeel halen uit deze nieuwe Koude Oorlog, vindt Portocarero. ‘De comfortzone van de historische leiders is terug. Voor Moskou is Havana opnieuw een interessant stuk op het schaakbord, met het verlenen van enige economische steun (olie), maar vooral vanuit strategische en intelligence overwegingen.’ 

Het cultiveren en verdiepen van de vijandschap met het Caribische eiland zet inderdaad de deur open voor het andere kamp, China en Rusland. Die zijn ook heel gretig om in de regio een voet aan de grond te hebben. Vorig jaar in mei arriveerde aan de Cubaanse kust een Russische tanker met ruwe olie, de grootste sinds de Koude Oorlog. In december 2016 hebben Cuba en Rusland een overeenkomst getekend dat Rusland Cuba zal bijstaan in het moderniseren van het leger. De Russische minister van Defensie opperde in oktober ook het plan om hun militaire basis op Cuba te heropenen.

Ook voor China, dat in heel Latijns-Amerika aanwezig is, is Cuba interessant terrein. China is Cuba’s grootste handelspartner en grootste geldschieter. In concurrentie met Google is het telecombedrijf Huawei er inmiddels in geslaagd een overeenkomst met de regering in de wacht te slepen om de Cubanen toegang tot internet te geven, onder de voorwaarden die de overheid stelt.

Ook Europa heeft de banden met Cuba weer aangehaald. In december 2016 werd het allereerste politieke akkoord tussen de EU en Cuba gesloten. De voorbije twee jaar is Federica Mogherini, de Hoge Vertegenwoordigster van de Unie voor Buitenlandse Zaken en Veiligheid, drie keer op Cuba geweest.

Europa investeert 49 miljoen euro in drie projecten op het eiland, met name in een project voor hernieuwbare energie (18 miljoen euro), een voor duurzame landbouw (21 miljoen euro) en een voor culturele uitwisseling (10 miljoen euro). Europa heeft zich ook steevast uitgesproken tegen het VS-embargo tegen het eiland.

Duistere tijden

In het klimaat van onzekerheid en instabiliteit waarin de regio en bij uitbreiding de hele wereld zich vandaag bevinden, is Cuba misschien nog een baken van – zij het verkrampte- stabiliteit. Om de aanpak van Diaz Canel te kennen, gesteld dat hij de nieuwe president wordt, is het nog afwachten.

Toch zijn er twee elementen die de toekomst van Cuba onzeker maken.

In eigen land moet Castro’s opvolger de revolutie handhaven met een bevolking die steeds verder van het initiële project af staat, met een generatie jongeren die hun toekomst meer individueel dan collectief visualiseren en die toch bekoord blijven door de consumptiemaatschappij.

‘Als de VS Venezuela verder willen destabiliseren en Maduro weg willen, moeten ze Cuba treffen’

Vraag is of zij overtuigd kunnen geraken van de weldaden van een systeem dat wel meer gelijkheid promoot, gratis onderwijs en gratis gezondheidszorg, maar ten koste van het inlossen van individuele vrijheden en vrijheid van meningsuiting en van informatie.

De andere dreiging komt vanuit de VS. Cuba mag dan al geen reële bedreiging zijn als “communistisch bolwerk”, het blijft voor de VS een strategische vijand omwille van zijn bondgenoten Rusland, China en vooral Venezuela.

‘Als de VS Venezuela verder willen destabiliseren en Maduro weg willen, moeten ze Cuba treffen’, zo stellen de Amerikaanse generaals Eaton en McGinnis. ‘Het Venezolaanse leger en de inlichtingendiensten zijn een creatie van het Castro-regime en functioneren dankzij Cubaanse adviseurs, net zoals het ministerie van Binnenlandse Zaken en van Justitie. Maduro wegkrijgen begint in Havana.’