‘Vandaag gaat de strijd voort, niet met wapens maar met onze ideeën’

Documentaire Los Retornados: ‘Een verhaal van historisch onrecht dat telkens weer wordt doodgezwegen’

Los Retornados - Docwerkers (cc-by-nc-nd 3.0)

 

In de jaren tachtig ontvluchtten duizenden Guatemalteken het geweld in hun land. Velen keerden later terug, zo ook de leden van de traditionele gemeenschap Copal AA La Esperanza. Zij nemen het vandaag op tegen de bouw van een stuwdam die hun land en leefwijze bedreigt. Filmmaker Pieter De Vos en historica Tessa Boeykens maakten een aangrijpende documentaire over hun verzet. ‘Het verhaal van deze mensen wordt voortdurend ontkend door de officiële instanties, dat is het probleem.’

Los Retornados is een documentaire van historica Tessa Boeykens en filmmaker Pieter De Vos over de traditionele gemeenschap Copal AA La Esperanza, in het departement Alta Verapaz, Guatemala. Hij is gemaakt met en voor de Copaleros, en vertelt het verhaal van hun voortdurende strijd voor het recht op land en leven.

‘Wij zijn slachtoffers van het gewapend conflict en dreigen nu opnieuw het slachtoffer te worden van het project van de Xalalá-dam. Bij onze terugkeer uit Mexico kregen we deze grond toegewezen. We willen die dan ook vrijwaren voor de volgende generaties. Dat is de strijd die we vandaag moeten voeren.’

Zo verwoordt Clemente, een van de protagonisten in De Teruggekeerden, wat er op het spel staat. Met de documentaire wil de oudere generatie van Copal AA La Esperanza haar geschiedenis doorgeven aan de jongeren, zodat die niet zouden vergeten waar hun gemeenschap vandaan komt en wat de inzet is.

In 1993 keerden duizenden Guatemalteekse vluchtelingen terug uit Mexico. Het gewapend conflict dat sinds 1960 het land verscheurde en een ware genocide op de Mayabevolking aanrichtte, had hen in de jaren tachtig uit hun gebieden verjaagd. Bij de terugkeer naar hun vaderland eisten ze een stuk land van de overheid waarop zij nieuwe gemeenschappen stichtten. Een van die gemeenschappen is Copal AA La Esperanza, aan de oevers van de Chixoy-rivier.

Vandaag wordt de gemeenschap bedreigd door de bouw van een stuwdam in Xalalá op de Chixoy. Het afsluiten van de rivier zou het ecosysteem van de regio grondig aantasten en een verwoestend effect hebben op meer dan 200 traditionele gemeenschappen in de regio, waaronder Copal AA. Duizenden mensen zouden zonder land komen te zitten. De bouw van de Xalalá-dam is een reële bedreiging voor de rijke culturele en ecologische diversiteit in de regio. Dankzij het aanhoudend verzet van de Copaleros is het project voorlopig opgeschort. Maar voor hoelang?

Het verzet doorgeven

De openingsscène van de documentaire brengt je meteen in het gepaste kader en bij het thema: in een overweldigend natuurlandschap dat gevoed wordt door het overvloedige water van de Chixoy-rivier, wordt op de top van een berg een ceremonie gehouden bij een groot wit kruis.

Op twee panelen bij het kruis zijn de namen gegrift van de meer dan negenhonderd slachtoffers die in deze regio het leven lieten in het gewapend conflict. Het is de plek die de herinnering levend houdt aan het bloed dat er al die jaren vloeide.

Hugo, die behalve ex-guerrillero ook een van de spirituele leiders is van de gemeenschap, gaat het ritueel voor. ‘Al die mensen die hun leven gaven, zijn niet dood. Ze leven in ons voort en geven ons de kracht om het leven verder te zetten, de kracht om te spreken en om samen sterk te zijn als traditionele bevolking van Guatemala.’

Los Retornados - Docwerkers (cc-by-nc-nd 3.0)

 

Wat verderop in de documentaire zegt Hugo: ‘Vandaag gaat de strijd voort, niet met wapens maar met onze ideeën. Ik leef nog steeds met mijn revolutionaire gedachtegoed. Dat draag je je leven lang mee. Wij behoren tot dit volk, wij komen op voor onze familie, voor onze grond, we vechten tegen onrecht. Wij zijn la clase sufridora, de lijdende klasse.’

‘Vandaag worden opnieuw gemeenschapsleiders vervolgd. Zo is de oorlog in 1980-1982 ook begonnen, met arrestaties van catechisten, leiders van de gemeenschap.’

De Teruggekeerden past binnen het pedagogische kader van de jongere generaties. In de documentaire zien we Clemente voor een klas van 15- en 16-jarigen, allen geboren in Copal AA en van wie de ouders als vluchteling zijn teruggekeerd uit Mexico. Op de muren staan in eenvoudige tekeningen oorlogstaferelen geschilderd: militairen die mensen doodschieten, kleine kinderen die onthoofd worden, gevechtsvliegtuigen.

‘Het zijn confronterende tekeningen’ vertelt cineast Pieter De Vos, die samen met historica Tessa Boeykens de documentaire maakte. ‘Alsof er bij ons in de lagere school een tafereel van Auschwitz of Breendonk zou afgebeeld staan, die de kinderen zelf op de muur hebben geschilderd tijdens de creatieve les.’

‘Altijd weer komen de beelden terug in mijn hoofd’, zegt Juana in de documentaire. ‘Dan zeggen ze: “ga naar de rivier en was je hoofd, dan zullen ze weggaan.” Maar dat is niet zo. Precies dan wordt de herinnering nog scherper. Alles herinnert aan wat we meemaakten: het geritsel van de bladeren, het geluid van de wind, van de diertjes in het struikgewas, de bomen, het landschap. Het wil niet uit mijn hoofd.’

Los Retornados - Docwerkers (cc-by-nc-nd 3.0)

Juana: ‘Alles herinnert aan wat we meemaakten: het geritsel van de bladeren, het geluid van de wind, …’

‘Oorlog is een gruwelijk woord,’ zegt Clemente aan de jongeren in het klasje. Aan de muur hangen foto’s van de vluchtelingenkampen in Mexico, van guerrilleros, van opgravingen van massagraven. Clemente vervolgt: ‘Vandaag worden opnieuw gemeenschapsleiders vervolgd. Zo is de oorlog in 1980-1982 ook begonnen, met arrestaties van catechisten, leiders van de gemeenschap.’

Tot slot krijgen de jongeren een vraag voor het groepswerk: ‘Wat gaan we doen als ze vandaag een leider ontvoeren of vermoorden?’

Caracol

Is dit geen indoctrinatie? ‘Elke geschiedenis is selectief en brengt een betekenisvolle relatie aan tussen opeenvolgende gebeurtenissen’, verduidelijkt historica Tessa Boeykens. ‘Het verhaal van deze mensen wordt voortdurend ontkend door de officiële instanties, en dat is het probleem. Ze zoeken erkenning voor hun ervaringen; voor wat ze en carne propia, in hun eigen leven, hebben meegemaakt en dus voor wie zij zijn en wat zij vandaag meemaken als retornados, teruggekeerden. Het is een verhaal van historisch onrecht dat telkens weer wordt doodgezwegen.’

Toch is het vertellen van dit verleden, hoe donker ook, geen fatalistisch verhaal.

‘Het opmerkelijke is dat de mensen van Copal AA hun ervaringen situeren in een breed tijdskader. De oudere generatie neemt de jongere mee in een voortdurende strijd om land. Want land is vrijheid, zoals Hugo zegt in de film.’ De waarheidscommissie die in 1998 haar rapport publiceerde, noemt land ook de grondoorzaak van het conflict in Guatemala. Alles draait om toegang tot land, land is leven.

Los Retornados - Docwerkers (cc-by-nc-nd 3.0)

Clemente: ‘Vandaag worden opnieuw gemeenschapsleiders vervolgd. Zo is de oorlog in 1980-1982 ook begonnen.’

Toch is het vertellen van dit verleden, hoe donker ook, geen fatalistisch verhaal. Boeykens: ‘Deze Mayas zien de geschiedenis als cyclisch. Ze vertellen niet alleen de tragedie van de verdrukking, maar ook het verzet ertegen. Dat is ook de reden waarom ze de geschiedenis doorgeven aan de jongeren. De boodschap is: “nu is het aan jullie”.’ In het wereldbeeld van de Mayas staat de caracol (slakkenhuis, red.) symbool voor het leven dat zich altijd weer herhaalt en vernieuwt, de tijd als een spiraal.

‘Geld interesseert ons minder dan waardigheid en een vreedzaam samenleven in de gemeenschap.’

Filmmaker Pieter De Vos: ‘Op die manier herbevestigen ze hun eigen geschiedenis en halen daar ook hun identiteit uit. Blijven herhalen wie je bent, vanuit de vaststelling dat de officiële geschiedschrijving niet correct is.’

Hoe dat concreet gaat, toont de documentaire op het einde met muziek en dans. De leden van de Copal AA-gemeenschap vallen terug op tradities, om zo hun zelfbeschikking te herbevestigen. In de actuele context is dit van wezenlijk belang.

De Vos: ‘Copal AA kent een sterke collectieve organisatie. Alle beslissingen worden in gezamenlijk overleg genomen, iedereen moet inspraak krijgen in de belangrijke thema’s. Ook toen we zouden beginnen met de documentaire, werd eerst de gemeenschap bijeengeroepen en moesten we onze plannen uit de doeken doen, zodat iedereen daarover zijn mening kon geven.’

Hugo verwoordt hun cultuur als volgt: ‘Toen we hier toekwamen verdeelden we de grond, iedereen kreeg evenveel. Ook het zaaigoed: aan iedereen werd evenveel gegeven.’ En wat verderop: ‘Ze zeggen vaak dat we wel rijk zijn in politieke organisatie, maar arm in materieel opzicht. Geld interesseert ons ook minder dan waardigheid en vreedzaam samenleven in de gemeenschap.’

Los Retornados - Docwerkers (cc-by-nc-nd 3.0)

‘Geld interesseert ons ook minder dan waardigheid en een vreedzaam samenleven in de gemeenschap.’

Geschiedenis maken

Het bijzondere aan Copal AA is dat deze mensen afkomstig zijn van verschillende plaatsen in Guatemala en heel verschillende ervaringen meebrachten. Sommigen kwamen uit de dorpen die zich tijdens het gewapend conflict in het oerwoud hadden teruggetrokken, de zogenaamde de CPR, Comunidades de Población en Resistencia. Anderen waren actief bij de EGP-guerrilla (Ejercito Guerrillero de los Pobres), en nog een ander deel was gewoon uit levensbehoud naar Mexico gevlucht.

Hacer historia, geschiedenis maken: dat is letterlijk wat de Copaleros deden bij hun terugkeer naar Guatemala. Boeykens: ‘Copal AA La Esperanza is zoals een nieuw samengesteld gezin dat opnieuw een samenhang moest zoeken. Naast ervaringen met verzet en organisatie delen zij ook hun Maya-identiteit.’ De naamgeving is een uitdrukking van die gezamenlijke identiteit: Copal verwijst naar de pom, de typische wierook die gebruikt wordt bij ceremonies. AA betekent ‘water in overvloed’ voor de drie etnische groepen waar deze Mayas van afkomstig zijn (Mam, Q’anjobal, Q’eqchi).

‘De lont zit hier nog diep in het kruitvat en de kleinste vlam kan de regio opnieuw in brand zetten.’

Boeykens: ‘Ondanks die verschillende achtergrond hadden de mensen er geen probleem mee om hun eigen ervaringen in te bedden in een collectief verhaal. Dat stelt ze in staat om met één stem naar buiten te komen in het verzet tegen de bouw van de stuwdam.’

Die eenheid is heel belangrijk, want daarop is hun gemeenschapsverzet gebouwd. De regering hanteert bij de megaprojecten een verdeel- en heersstrategie. Die is heel doeltreffend, omdat het sociaal weefsel in die regio heel fragiel is, net vanwege dat gewelddadige verleden. De overheid kan heel makkelijk inspelen op die fracturen. Ze kunnen ook makkelijk actoren uit de burgeroorlog, zoals de gevreesde paramilitaire groeperingen PAC’s (Patrouillas de Autodefensa Civil), weer mobiliseren. Boeykens: ‘De lont zit hier nog diep in het kruitvat en de kleinste vlam kan de regio opnieuw in brand zetten. Het verleden is helemaal niet voorbij.’

Los Retornados - Docwerkers (cc-by-nc-nd 3.0)

‘De lont zit hier nog diep in het kruidvat.’

Communiceren in beelden

Hoe Boeykens daar als historica terecht kwam? ‘Op een bijeenkomst van verschillende regionale gemeenschappen waar ik mijn onderzoeksproject voorstelde, hebben ze me werkelijk ‘gerekruteerd’. De leiders van Copal AA waren zelf al bezig met het reconstrueren van hun gedeelde geschiedenis. Ze hadden zich zelfs camera’s aangeschaft om vertelsessies op te nemen. Ik kwam voor hen als geroepen om hun project mee uit te voeren. Ik was eerder al bij andere gemeenschappen tegen de ervaring aangelopen dat mensen genoeg hebben van onderzoekers en ngo-medewerkers die hun verhaal opvragen en meenemen, en waar ze achteraf niets van terugzien.’

Toen de Copaleros de noodzaak voelden om ook echte cinema te maken in de strijd tegen het Xalalá-project, nam Boeykens contact op met filmmaker Pieter De Vos.

‘Als geen ander weten ze hoe ze hun verhaal moeten mediatiseren om internationale solidariteit te mobiliseren.’

De Vos: ‘Het was fijn om te kunnen voortbouwen op het werk van Tessa en echt samen met de mensen in Copal AA de film te kunnen maken. Bij Docwerkers (productiehuis voor ngo’s, vakbonden, cultuur- en onderwijsinstellingen, red.) geloven wij dat je geen films moet maken óver mensen, maar dat het sterker is om te werken vanuit een authentieke betrokkenheid.’

Deze teruggekeerden hebben ook een andere achtergrond dan de mensen die in Guatemala bleven tijdens het gewapend conflict. Boeykens: ‘In de vluchtelingenkampen in Mexico kwamen ze in aanraking met ngo’s die het verhaal van deze vluchtelingen begonnen te documenteren. Ze hebben een collectieve narratieve capaciteit die anderen niet hebben.

Ze waren bovendien vertrouwd geraakt met sociale media. Het vertellen van hun geschiedenis zagen ze meteen ook erg visueel. Geïsoleerd in de jungle gebruikten ze hun smartphones als een ‘wapen’. Als geen ander weten ze hoe ze hun verhaal moeten mediatiseren om internationale solidariteit te mobiliseren.’

Interessant detail daarbij is dat deze Guatemalteekse vluchtelingenkampen in Mexico gesitueerd waren in het gebied waar de zapatisten actief waren. De zapatisten werden weleens de eerste cyberguerrillabeweging genoemd en hun ordewoord was: ‘ons woord is ons wapen’. De Guatemalteekse vluchtelingen hebben zich in Chiapas duidelijk laten beïnvloeden door deze cybercultuur en het mediatiseren van het verzet.

Dankzij die sterke digitale beeldcultuur bestaan er ook overvloedige archiefbeelden van de karavanen van Guatemalteekse vluchtelingen die terugkeerden uit Mexico.

‘De geschiedenis is een werktuig om de actuele strijd te voeren.’

Op stap met zijn rugzak door het woud, zegt ex-guerrillero Hugo, die al wat ouder is: ‘Binnenkort ben ik hier niet meer, dan ga ik naar de geesten, daar waar mijn gesneuvelde vrienden zijn. Ik kan in vrede gaan want ik heb gedaan wat ik moest doen: ik heb onze geschiedenis doorgegeven.’

Waarom is dit zo belangrijk? De Vos: ‘Uit alles voelde je een ongelofelijke urgentie: wij hebben dat conflict meegemaakt, wij gaan binnenkort dood, de jongere generatie moet het overnemen. Maar we vrezen dat ze, omdat ze deze ervaring niet heeft gehad, zich makkelijker om de tuin zal laten leiden. De machthebbers zijn niet te onderschatten. Op die manier zetten de mensen van Copal AA de geschiedenis opnieuw in actie. De geschiedenis is een werktuig om de actuele strijd te voeren.’

Boeykens: ‘Ze willen de documentaire gebruiken als een politiek instrument om de Xalalá-dam tegen te houden. In die zin is gaat hij niet over verzet, maar is hij ook een vorm van verzet. Het vertellen van die gedeelde geschiedenis hoort bij hun verzetsstrategie.’

Of om het met de woorden van Hugo te zeggen: ‘Naar het verleden kijken, geeft je een idee van wat de toekomst kan brengen. Nauwlettend observeren wat er zich vandaag voordoet, om vervolgens uit te maken welke weg we willen inslaan.’

Los Retornados - Docwerkers (cc-by-nc-nd 3.0)

Ex-guerillero Hugo: ‘Naar het verleden kijken, geeft je een idee van wat de toekomst kan brengen.’

Het verleden dat niet voorbijgaat

De Copaleros spreken altijd over ‘het aanwezige verleden’, merkt Boeykens op. En dat is ook een heel precieze omschrijving van de situatie in Guatemala, hoewel de regering er alles aan doet om de herinnering aan het geleden leed uit te wissen.

Zo schafte president Giammattei in juli vorig jaar drie instanties af die in het leven waren geroepen na het sluiten van de Vredesakkoorden van 1996. Ze zouden niet meer in overeenstemming zijn met de actuele noden. Het gaat om Sepaz, het Secretariaat voor de Vrede, het Secretariaat voor Grondkwesties, Landhervorming en Rurale Ontwikkeling SAA (Secretaría de Asuntos Agrarios) en de Presidentiële Commissie voor Mensenrechten (Copredeh).

‘Grote bedrijven willen onze rivieren, onze heuvels en valleien. Ze willen ons uitroeien. Ze vermoorden onze leiders. Maar we zijn niet bang van hen.’

In 2017 had de regering van toenmalig president Jimmy Morales ook al de VN-Commissie tegen Straffeloosheid Cicig het land uitgewezen omdat haar onderzoeken over corruptie te zeer in de buurt kwamen van de politieke zwaargewichten.

De regering van huidig president Giammattei speelt het spel hard. Half januari werd Julio González, lid van het Xinca-parlement, in zijn huis in Mataquescuintla, Jalapa, neergeschoten door onbekenden. De gemeenschapsleider was lid van het Vreedzaam Verzet van Santa Rosa, Jalapa en Jutiapa tegen het mijnbouwproject Escobal, eigendom van het Canadese bedrijf Pan American Silver.

Digitale avant-première + debat

20 februari, 20u
Schrijf je hier in

De volgende dag kregen ook twee andere leden van het Vreedzaam Verzet tegen dit project een geschreven waarschuwing dat zij de volgenden zouden zijn. Door aanhoudende bedreigingen diende González begin december een klacht in bij het Openbaar Ministerie voor Misdaden tegen Activisten en Mensenrechtenverdedigers. Dat zorgde alleen maar voor meer bedreigingen. Eerder al schreef MO* over een gelijkaardig conflict in deze regio.

In de documentaire verantwoordt Clemente hun verzet als volgt: ‘Wij zijn niet tegen ontwikkeling maar wél tegen de manier waarop die ons wordt opgedrongen. Wij hebben recht op dit grondgebied, omdat we Guatemalteekse burgers zijn en Mayas. We hebben documenten die dat bewijzen, maar we worden voortdurend miskend.’

In het slotfragment vat Hugo hun strijd als volgt samen: ‘Vandaag leven we niet langer in een gewapend conflict, maar het water, de lucht en het land worden ons ontnomen. Grote bedrijven willen onze rivieren, onze heuvels en valleien. Ze willen ons uitroeien. Ze vermoorden onze leiders. Maar we zijn niet bang van hen.’

***

Bekijk de avant-première hier live op 20 februari 

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

  • Latijns-Amerika & ecologie
    Alma De Walsche schrijft over ecologische thema’s, van klimaat- en energiebeleid, over landbouw- en voedsel tot transitie-initiatieven en baanbrekers. Ze volgt al enkele decennia Latijns-Amerika, met een speciale focus op de Andeslanden.

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.