Historische nederlaag als nationale trots

Iran: dichter ex machina

Het mausoleum van de Perzische dichter Ferdowsi roept met zijn zuilen en zoroastrische symbolen de glorietijden van het oude Persepolis op. Het gebouw dateert nochtans uit de jaren 1930, meer dan twee millennia na de glorietijd van Persepolis en ruim negen eeuwen na de dood van Ferdowsi.

Sjah Reza Pahlavi liet het mausoleum bewust in die stijl optrekken om de illusie te wekken dat de moderne natiestaat zijn wortels had in een aloud Iraans verleden. Pahlavi’s Iran was in volle transformatie van rijk naar natiestaat en had een meeslepende nationale mythe nodig om de verschillende etnische groepen in het land een gemeenschappelijke historisch-culturele achtergrond voor te spiegelen.

Die mythe luidde als volgt: het oude Iran was een rijke, ontwikkelde en grootse beschaving, die tenietgedaan werd door de invasie van de Arabieren die de Perzen de islam opdrongen.

Ferdowsi kwam centraal te staan in die mythe omdat hij met zijn Shahnameh, het langste heldendicht dat ooit door een enkele auteur geschreven werd, niet alleen de Iraanse geschiedenis maar ook de Perzische taal van de ondergang gered zou hebben door bewust zo weinig mogelijk Arabische leenwoorden te gebruiken in zijn epos.

Australië: een natie gebouwd in Turkije

Voor Turkije, Australië en Nieuw-Zeeland speelt dezelfde historische gebeurtenis een cruciale rol in hun natievorming: de militaire operatie op het Europees-Turkse schiereiland Gallipoli tijdens WOI. Nochtans stonden ze tegenover elkaar op het strijdtoneel: de Ottomanen hadden de kant van Duitsland gekozen, terwijl het ANZAC (Australian and New Zealand Army Corps) bij de geallieerden hoorde.

Voor het ANZAC draaide de operatie op een regelrechte ramp uit. Australië zet echter niet zozeer de historische nederlaag als wel de kameraadschap en moed van de soldaten in de verf. Het zouden de kerneigenschappen zijn van “de Australiër”.

Door de gemeenschappelijke ervaring van de strijd konden de inwoners van het nieuwe land Australië zich als volk definiëren. Jaarlijks trekken op 25 april, de dag waarop de militaire campagne in 1915 begon, zo’n 8000 Australiërs naar Turkije om hun doden te herdenken en hun natie te vieren.

Op het eerste gezicht is het vreemd om een nederlaag ver buiten het eigen land tot nationale mythe te verheffen, maar critici wijzen erop dat dat juist goed uitkwam: zo omzeilt de nationale mythe de geschiedenis van het geweld tegen de aboriginalbevolking.

Ghana: koningin van de Asante of pan-Afrikaanse antikolonialiste?

In 1900 leidde Yaa Asantewaa, de koningin van het Asantevolk, de belegering van een Brits fort op de Goudkust, het huidige Ghana. Na zeven maanden werd haar leger verslagen en kort daarna werd het gebied van de Asante officieel een Britse kolonie.

Volgens onderzoek van academica Linda Day werden na de nederlaag spottende liedjes gezongen over Yaa Asantewaa, die als een lafaard werd afgeschilderd. Toch groeide ze na de onafhankelijkheid uit tot een nationale heldin.

Op het eerste gezicht lijkt het niet verstandig dat Ghana een vertegenwoordigster van één bepaalde etnische groep tot nationale heldin verheft, omdat het de etnische spanningen zou kunnen aanwakkeren. Uiteenlopende bevolkingsgroepen eigenen zich het verhaal van Yaa Asantewaa echter op verschillende manieren toe. Zo interpreteren velen haar strijd als Ghanees of pan-Afrikaans antikoloniaal verzet. Vrouwengroepen zien haar dan weer als een vroege feministe. De Asante vinden die politieke recuperatie van hun heldin niet altijd even leuk.

Tijdens de overgangsperiode naar de onafhankelijkheid stuitten pogingen van Kwame Nkrumah, later president van Ghana, om een standbeeld van Yaa Asantewaa als nationale antikoloniale heldin op te richten op veel verzet.

Israël: collectieve zelfmoord

‘Nooit meer zal Massada vallen’, roepen Israëlische soldaten bij hun intrede in het leger. Massada zou in het jaar 73 n.C. na de val van Jeruzalem en de vernieling van de tweede tempel het laatste bolwerk van het verzet van de joodse zeloten tegen de Romeinen gevormd hebben.

Het verhaal gaat dat de zeloten, toen ze de Romeinen niet langer konden tegenhouden, massaal zelfmoord pleegden. Het verhaal won bij de oprichting van Israël in 1948 aan belang als nationale mythe van de zionisten.

Met een focus op historische en bijbelse verhalen van Joodse aanwezigheid in Israël probeerde men een gat van bijna twee millennia te overbruggen en de verschillende diasporagemeenschappen een collectieve identiteit te geven. De collectieve zelfmoord werd verheven tot een heldendaad van opoffering en het zionistische project werd, net als Massada, voorgesteld als laatste toevluchtsoord voor de Joden.

De veroveringen in de Zesdaagse Oorlog in 1967 gaven de Israëli’s toegang tot andere belangrijke historische plekken, waardoor Massada aan belang verloor. Bovendien groeide in de jaren zeventig en tachtig de politieke polarisatie in Israël waardoor de meningen over Massada vandaag sterk verdeeld zijn.

De Circassiërs: 150 jaar ballingschap

De Circassiërs of Tsjerkessen doen misschien niet bij iedereen onmiddellijk een belletje rinkelen. In 2014 wist deze bevolkingsgroep de krantenkoppen te halen tijdens de Olympische Winterspelen in Sotsji, hoewel de persaandacht buiten Rusland vrij beperkt bleef.

Vanuit Sotsji deporteerde Rusland in 1864 meer dan negentig procent van de Circassische bevolking naar het Ottomaanse Rijk, na meer dan honderd jaar Circassisch-Russische strijd om de Kaukasus. Circassische activisten en Georgië bestempelen de deportatie – het exacte aantal doden is niet bekend, maar het zijn er honderdduizenden – als de eerste genocide van het moderne Europa.

Dit historische trauma staat centraal in de nationale beweging van de Circassische diaspora en wordt jaarlijks herdacht met een nationale dag van rouw op 21 mei. Veel Circassische Syriërs proberen door de oorlog terug te keren naar hun oorspronkelijke vaderland, maar Rusland is er niet happig op hen papieren te geven.

Sommige van die Circassische Syriërs hadden zich na de deportatie op de Golanhoogten gevestigd en moesten door de Israëlische annexatie van de Golanhoogten naar Damascus vluchten. Voor hen is het de derde keer dat ze vluchten in anderhalve eeuw.

Catalonië: de teloorgang van de Catalaanse democratie

‘Independència!’ roepen tienduizenden voetbalsupporters bij elke thuismatch van FC Barcelona op minuut 17 en 14 seconden van elke wedstrijdhelft. Het getal verwijst naar de val van Barcelona in de Spaanse Successieoorlog op 11 september 1714.

De Catalanen herdenken jaarlijks deze historische nederlaag, die ze zien als het einde van een onafhankelijke, democratische Catalaanse staat, als hun nationale feestdag of Diada. Die Diada vierden de Catalanen voor het eerst in 1886, toen men onder invloed van de Romantiek nostalgisch terugkeek naar het verleden.

Toch werd het Catalaanse nationalisme vooral in de twintigste eeuw aangewakkerd tijdens de opeenvolgende dictaturen van Rivera en Franco, die elke uiting van Catalaans streven nar zelfbeschikking hardhandig de kop indrukten en het gebruik van het Catalaans sterk inperkten.

Na de dood van Franco werd Catalonië een autonome regio van Spanje, maar de economische crisis van 2008 zorgde voor een nieuwe opmars van economisch geïnspireerd nationalisme in het rijkere Catalonië. Zeker sinds het Spaanse Grondwettelijk Hof in 2010 wijzigingen aan het Catalaanse Autonomiestatuut weigerde, zwaaien meer Catalanen met de estelada, de separatistische Catalaanse vlag.