Moeders trekken door Mexico op zoek naar verdwenen dochters en zonen

De moeders van de Karavaan doorkruisen van 15 november tot 3 december, in negentien dagen, elf Mexicaanse staten. Na twaalf jaar Caravana zijn de Moeders een gevestigde waarde op de migrantenroute in het Mexicaanse landschap.

Marta Sánchez Soler, oprichtster van de ngo Movimiento Migrante Mesoamericano (MMM) die de Karavaan organiseert, vertelt dat het verrassend is dat iedereen hen kent. ‘Er leeft een grote solidariteit met de Karavaan in Mexico.’

Volgens Juis Reina, vrijwilliger in San Luis de Potosí, heeft de Caravana met de jaren bekendheid verworven in Mexico. ‘De autoriteiten bekommeren zich eindelijk om de moeders en helpen hen bij hun doortocht.’

De Moeders klagen het gebrek aan beleid aan om een veilige doortocht te garanderen van Centraal-Amerikaanse migranten door Mexico naar de Verenigde Staten. Alsook het misbruik en de mensenrechtenschendingen die de migranten onderweg ondervinden. Sánchez Soler wijst erop dat de migranten die Mexico doorkruisen een lang lijst mensenrechtenschendingen ondergaan: diefstal, afpersing, seksueel misbruik, ontvoeringen, fraude en moord. ‘Met overheidsfunctionarissen, politie en leger als medeplichtigen’, aldus Sánchez Soler.

Zoals vaak wanneer beleid te kort schiet, gaat niet alleen de niet-gouvernementele sector aan de slag. Ook de culturele sector vertelt het verhaal van Centraal-Amerikaanse migranten op weg naar de Verenigde Staten. In de film La Jaula de Oro (De Gouden Kooi) uit 2013 komen drie Guatemalteekse minderjarigen de genoemde misbruiken tegen op hun weg door Mexico.

De Caravana op zoek naar familieleden wil ook de duizende anderen Centraal-Amerikanen, die verdwenen op doortocht door Mexico, zichtbaarheid geven.

De Porto Ricaanse band Calle 13 ondersteunt deze reportage muzikaal en zong het al in Pa’l Norte (Naar ’t Noorden): ‘Voor zij die er niet meer zijn, voor zij die er zijn, en voor zij die komen.’

De Karavaan trekt langs wegen en treinsporen, en bezoekt plaatsen waar migranten terechtkomen, van opvanghuizen voor migranten tot gevangenissen en bordelen. Een tocht van moeders doorheen Mexico in de voetstappen van hun dochters en zonen die verdwenen op weg naar een beter leven.

Catalina Lopez, een Guatemalteekse moeder op zoek naar haar zoon, vraagt zich af: ‘Verdriet, nostalgie en moed, dit voelen we bij het horen en zien van de trein in de ochtend. Zou mijn zoon de trein hebben genomen? Zou hij hier langs zijn gekomen? Waarom vertrokken de migranten?’

Onderweg vraagt de Karavaan gerechtigheid aan lokale autoriteiten. Vandaag hebben de Moeders, na hun aankomst in de Mexicaanse hoofdstad Mexico-Stad, een onderhoud met nationale senatoren.

Het verhaal van de Latijns-Amerikaanse desaparecido

De foto’s van familieleden, die de Moeders met hun bagage bij zich dragen, beelden een verdrietige herhaling in de geschiedenis van Latijns-Amerika uit. Tijdens de dictaturen van de jaren zeventig en tachtig kwamen Latijns-Amerikaanse burgers in heel het continent op straat met foto’s van hun desaparecidos, of verdwenen geliefden.

Na de Madres van de Plaza de Mayo, of de Dwaze Moeders, die in Argentinië nog steeds iedere donderdag samenkomen op de Plaza de Mayo om hun verdwenen dochters en zonen terug te eisen, trekt een andere groep moeders door Mexico. In Argentinië was de Plaza de Mayo, in de hoofdstad Buenos Aires, het podium om de afwezigheid van geliefden op te voeren. Voor de moeders van de Karavaan stippelt het traject van de verloren familieleden de zoektocht uit.

De publieke ruimte blijft een noodzakelijk podium om onrechtvaardigheden aan te klagen, met foto’s uit de private ruimte.

Foto’s van verdwenen kritische burgers tijdens de dictatoriale regimes, zijn vandaag foto’s van vermoorde mensenrechtenactivisten en voorvechters van het milieu. De Karavaan eert dit jaar de in maart vermoorde Hondurese milieuactiviste Bertha Cáceres.

En net als de – ondertussen - Oma’s van de Plaza de Mayo hun kleinkinderen blijven terugvinden, heeft tijdens het twaalf jarige bestaan van de Karavaan de zoektocht al meer dan 260 families herenigd. In navolging van de Argentijnse Ni Una Menos-beweging komt Latijns-Amerika al verschillende maanden op straat met foto’s van hun meisjes en vrouwen, slachtoffers van gendergeweld.

Er ontbreken betrouwbare officiële cijfers, maar Sánchez Soler vertelt dat er naar schatting tussen de 70.000 en 120.000 niet gelokaliseerde migranten op doortocht zijn door Mexico. Sánchez Soler heeft het over de invisibles, of de “onzichtbare migranten”.

Rituelen

De foto’s van de moeders in de Karavaan geven de “onzichtbare migranten” visueel hun plaats terug. Samenkomen met foto’s van de personen achter de gebrekkige cijfers is een krachtige boodschap. Mexicanen lezen in de lokale pers over rituelen van moeders, met foto’s van hun gezochte familieleden, die witte kaarsen aansteken. Rituelen uitvoeren is een belangrijk onderdeel van de Caravana. Zo namen de Moeders in San Cristobal de las Casas deel aan een traditionele Maya-ceremonie.

Historicus Ponciano del Pino en antropologe Kimberly Theidon benadrukken specifiek voor Peru het belang van het zichtbaar maken van de slachtoffers van het interne conflict tussen de guerrillabeweging Sendero Luminoso (Lichtend Pad) en de Peruaanse Staat. In het naoorlogse Peru heeft del Pino het over het belang van publieke plechtigheden voor verzoening. Volgens Theidon zorgt het ritueel voor een brug tussen het heden en een verleden dat niet alleen politiek geweld was.

In de realiteit van het bendegeweld in Centraal-Amerika en de Mexicaanse drugsoorlog, waar de migrant zich midden in bevindt, zijn rituelen met foto’s van de migranten een rechtvaardiging van familiebanden, en het bestaansrecht van de onzichtbare migranten.

Het verhaal van de Centraal-Amerikaanse trek noordwaarts

Migratie op het Amerikaanse continent kent een lange en ingewikkelde geschiedenis. Het is lang niet alleen de beweging van Centraal- en Zuid-Amerikanen naar Noord-Amerika. Toch is de Mexicaanse migratie naar de VS het beste gekend. De Mexico-VS migratie wordt in The Age of Migration als de grootste migratie-corridor wereldwijd beschreven. Mexico is echter ook een transitieland, en in mindere mate een land van bestemming. Centraal-Amerikanen trekken via Mexico in grote getallen naar de VS in een poging om aan het woeste bendegeweld te ontsnappen. De zogenaamde Noordelijke Driehoek (El Salvador, Honduras en Guatemala) is een van de gevaarlijkste gebieden wereldwijd, zonder officieel een oorlogszone te zijn.

De Noordelijke Driehoek is een van de gevaarlijkste gebieden wereldwijd zonder officieel een oorlogszone te zijn.

De Verenigde Staten kennen hun eigen migratiecrisis, alhoewel onderbelicht in de Nederlandstalige media. In de zomer van 2014 kwam een recordaantal niet-begeleide minderjarigen uit El Salvador, Honduras, Guatemala en Mexico aan in de VS. Eind 2015 arriveerden er opnieuw meer Centraal-Amerikaanse vluchtelingen die het bendegeweld en de snijdende armoede ontvluchtten.

Iedereen heeft het over de muur van Trump. De weg naar de muur is levensgevaarlijk. De slagzin van de Karavaan van Moeders van Centraal-Amerikaanse Migranten dit jaar is: ‘Leven zoeken op de wegen van de dood.’ Volgens Sánchez Soler duwt de Mexicaanse Staat de Centraal-Amerikaanse migranten in de anonimiteit met behulp van “professionals” op clandestiene routes. Ook de personages in La Jaula del Oro komen deze obscure figuren tegen die de routes controleren: bendes, drugskartels, politie, corrupte autoriteiten, soldaten, treinbestuurders, en coyotes of mensensmokkelaars.

De Mexicaanse autoriteiten werken volgens Soler op alle niveaus samen met criminele netwerken. Dit varieert van misdadigers bescherming bieden en medeplichtig zijn, tot directe samenwerking. De ontdekking van verschillende massagraven van ontvoerde en vermoorde migranten haalde tussen 2010 en 2012 de internationale media. Volgens Soler kon de Mexicaanse overheid vanaf dat moment het geweld niet meer negeren. Het nieuws van de 72 vermoorde Centraal-Amerikaanse en Ecuadoraanse migranten in San Fernando, Tamaulipas, ging de wereld rond.

Vrouwen en kinderen zijn extra kwetsbaar voor mensenhandel en seksueel misbruik.

De Mexicaanse drugskartels, die de Centraal-Amerikaanse migranten onderweg tegenkomen, worden vergeleken met Islamitische Staat. Het aantal vrouwen en kinderen onder de migranten is de laatste jaren gestegen. Zij zijn extra kwetsbaar voor mensenhandel en seksueel misbruik. In La Jaula de Oro verkleedt Sara zich voor de gevaarlijke tocht als een jongen. Centraal-Amerikaanse migranten nemen de inyeccion anti-México als voorzorgsmaatregel om niet zwanger te worden op hun reis door Mexico. De perverse versie van een pilletje tegen reisziekte.

Migrant zijn in tijden van Trump

Terug naar Calle 13, de band die over de muur tussen de Verenigde Staten en México zingt: ‘We bewegen ons voort onder de aarde, als eekhoorns. Ik ga de muur over. Ik ben een indringer met identiteit van dwangarbeider, en daarom verander ik in een duiker.’

Nu de man die de grote muur tussen Mexico en de Verenigde Staten wil bouwen tot president verkozen is, beweegt de Karavaan zich noordwaarts in het Trump-tijdperk.

‘Ondanks Obama’s “vriendelijke” omgang met migranten werden er tijdens zijn administratie meer deportaties uitgevoerd en is de zuidelijke grens van de VS sterk gemilitariseerd.’

De uitspraken van Trump zijn volgens Sánchez Soler zorgwekkend. ‘We moeten afwachten wat er van Trump’s presidentschap wordt.’ Maar volgens Soler ‘is Obama de president die de meeste immigranten heeft gedeporteerd tijdens zijn twee termijnen als president’. Een anonieme bron bij een opvangcentrum van migranten in de VS vertelt dat Obama de titel ‘Deporter-in-chief’ toebedeeld kreeg. ‘Ondanks zijn “vriendelijke” omgang met migranten werden er tijdens zijn administratie meer deportaties uitgevoerd en is de zuidelijke grens van de VS sterk gemilitariseerd.’ Volgens cijfers van het nationale veiligheidsdepartement werden er tussen 2009 en 2015 bijna 2,5 miljoen immigranten gedeporteerd.

Toch haasten Centraal-Amerikanen zich volgens The Washington Post de grens over sinds de verkiezing van Trump. De grenspolitie onderschepte afgelopen drie maanden meer migranten dan dezelfde periode sinds vijf jaar. De mythe van de muur is een verkoopargument voor mensensmokkelaars.

Veilige Zuidgrens?

De route van de Moeders komt dit jaar overeen met de nieuwe immigrantenroutes sinds het Plan Frontera Sur (Plan Veilige Zuidgrens) in 2014 werking trad. ‘Het Plan hertekende de migratieroute en betekende een stijging in mensenrechtenschendingen’, aldus Soler. Hoewel de Mexicaanse President Enrique Peña Nieto bij de aankondiging van het Plan benadrukte dat het initiatief de migranten zou beschermen en migratie op een “ordelijke” manier doen verlopen, lijkt dit het tegenovergestelde effect te hebben.

‘Het Plan Veilige Zuidgrens is een heksenjacht op migranten.’

Mexico kreeg in het kader van het Plan fondsen om de bewaking aan zijn zuidelijke grens te verhogen. Dit leidde volgens een rapport van het Washington Office on Latin America (WOLA) tot 71 procent meer arrestaties van migranten tussen juli 2014 en juni 2015, in vergelijking met dezelfde periode een jaar eerder. Het grensprogramma hield dan wel de migratie op de grens tussen Latijns-Amerika en Mexico tegen, maar zette tegelijkertijd aan tot meer mensenrechtenschendingen. Het WOLA-rapport vermeldt dat veel van de misbruiken van migranten door criminele groepen in samenwerking gebeurt met de Mexicaanse autoriteiten. Onmenselijke opsluiting, waaronder fysiek en seksueel misbruik, slechte gezondheidszorg, en diefstal door veiligheidsdiensten zijn een terugkerende aanklacht.

Het Mexicaanse nieuwsmedium Animal Político noemt het Plan Frontera Sur een heksenjacht op migranten. Angelsaksische nieuwsmedia zoals de The New York Times bekritiseerde de Verenigde Staten dat ze hun verantwoordelijkheid met financiële compensatie doorschuiven naar Mexico.

Esperanza

Calle 13 hoopt in Pal Norte dat ‘deze artistiek-culturele productie, gemaakt met liefde en kracht, een oproep voor goede wil en hoop is voor todos todos.’

De Caravana inspireert digitaal een journaliste en onderweg Mexicanen op de migranten-route. De Moeders van Centraal-Amerikaanse Migranten drukken hun verdriet uit. Maar verre van een slachtofferrol in te nemen, eisen ze hun rechten op, en die van hun zonen en dochters.

Soler besluit: ‘De Karavaan is een humanitair project, een zoektocht, maar ook een politiek instrument, een aanklacht. De Karavaan is vooral een proces van de Moeders, die zich omvormen van slachtoffers naar voorvechters van de mensenrechten, en een actieve rol opnemen in hun gemeenschappen. De Karavaan betekent solidariteit met de migrant.’

The Age of Migration door Stephen Castles, Hein De Haas en Mark J. Miller is uitgegeven door The Guilford Press. 401 blzn. ISBN978-1-46251311-6