Moord op linkse politica Marielle Franco verscherpt politieke crisis in Brazilië

Woensdagavond was Marielle Franco op weg naar huis. Plots kreeg haar wagen negen schoten te verduren, vier daarvan doorboorden haar hoofd. Franco en haar chauffeur Anderson Gomes waren beiden op slag dood. Een persadviseur die naast Franco zat raakte lichtgewond.

Eerder die avond had ze gesproken op een evenement over jonge zwarte activisten in Brazilië. Zij was daar een toonvoorbeeld van: zwart, vrouw, biseksueel en geboren in een favela.

De dag nadien ontstonden spontane protesten doorheen Brazilië. In Rio de Janeiro alleen kwamen tienduizenden op straat, “wie vermoordde Marielle?”, prijkte op spandoeken. Er waren acties tot in het Europees Parlement en zelfs Amerikaanse popster Katy Perry deed een eerbetoon tijdens een van haar optredens.

De moord op het gemeenteraadslid stuurt schokgolven door het land. Haar dood mag niet los gezien worden van de politieke en economische crisis waarin het land zich bevindt.

Stop met onze jongeren te doden

Marielle Franco’s biografie leest als een toonbeeld van sociale mobiliteit, maar ook als een aanklacht tegen de ongelijkheid van de Braziliaanse maatschappij. Ze was een zwarte vrouw geboren in het Complexo de Maré, een van de grootste en meest gewelddadige favela’s van Rio. Dat zijn arme, geïmproviseerde gemeenschappen waar drugsbendes vaak controle uitoefenen.

Op haar 19de geraakte ze zwanger. Met een beurs kon ze toch naar een private elite-universiteit gaan, waar ze sociologie studeerde. Daarnaast haalde ze een tweede diploma publiek beleid aan een andere universiteit. Haar masterthesis deed ze over politie-interventies in de favela’s van Rio.

‘Het 41e bataljon van de militaire politie is gekend als het bataljon van de dood. Stop met het lastigvallen van de inwoners. Stop met onze jongeren te doden’

Marielle noemde zichzelf “een jong van Maré.” Ze raakte verwikkeld in activisme, waar ze zich liet opmerken in haar strijd voor vrouwenrechten, tegen racisme en tegen politiegeweld. In 2016 werd ze verkozen tot de gemeenteraad van Rio de Janeiro voor de linkse partij PSOL. Ze schreef het vijfde meeste stemmen van de stad achter haar naam, ongewoon in de Braziliaanse politiek doorgaans gedomineerd door blanke mannen. Zo was Franco de enige zwarte vrouw in de gemeenteraad van Rio de Janeiro.

Daiene Mendes, een activiste uit de favela’s: ‘Marielle was een symbool. Een zwarte vrouw zoals ons, uit een favela, die voldoende kracht had om de politiek, die ons altijd op afstand hield, te lijf te gaan.’

Politiegeweld was een speciale focus van Franco. In januari van dit jaar werden er al 154 personen gedood door de politie in de staat Rio de Janeiro, een stijging van 57% vergeleken met vorig jaar. Een van Franco’s laatste tweets klaagde politiegeweld in de favela Acari aan. ‘Het 41e bataljon van de militaire politie is gekend als het bataljon van de dood. Stop met het lastigvallen van de inwoners. Stop met onze jongeren te doden’, eiste ze.

Sinds Franco’s dood blijven betogingen aanhouden doorheen Rio de Janeiro, onder andere in Maré waar Franco opgroeide, alhoewel op kleinere schaal. Ze zijn vooral gericht tegen politiegeweld en hoe die disproportioneel vaak zwarte Brazilianen doden. Zo bestaat 54% van de Braziliaanse bevolking uit personen met een zwarte achtergrond, maar zijn 71% van de moorden in het land op mensen met zo’n achtergrond. Niet toevallig werd na de moord op Franco de hashtag #genocidionegro (zwarte genocide) al snel populair.

Doelbewuste moord

Wie Franco vermoord heeft, of waarom ze dat deden, blijft nog onduidelijk. De voornaamste piste van de onderzoekers is dat het een doelbewuste moord was, en geen overval.

Details van het moordonderzoek sijpelen ondertussen naar buiten. Zo wachtten de moordenaars haar op tijdens de avond van de moord. En waren de kogels die Franco doodden deel van een lading die in 2006 aan de Federale Politie verkocht werd. De kogels in die lading werden al gebruikt in een moordpartij op daklozen in São Paulo, ook wel “chacina” genoemd, en in afrekeningen onder drugsbendes.

Moorden op activisten zijn in Brazilië niet ongewoon. Zo vond de NGO Global Witness dat in 2017, 46 Braziliaanse activisten vermoord werden. Niettemin gebeurt dit vooral in perifere regio’s zoals het Amazonegebied. Een politieke moord op een gemeenteraadslid van miljoenenstad Rio is ongezien.

Militaire interventie

De moord van Franco vindt ook plaats op een moment dat het veiligheidsbeleid in de staat Rio de Janeiro via presidentieel decreet overgeheveld is naar het Braziliaanse leger, uniek sinds het einde van de militaire dictatuur in 1985. Franco was een hevig criticus van die interventie, en was net verkozen als hoofd van een commissie die moest toezien op het goede verloop ervan.

‘Afhankelijk van hoe de interventie verloopt zou het voor een gevaarlijke golf van militarisme kunnen zorgen, zeker als het erin slaagt om de indruk te geven dat de criminaliteit daalt.’

President Michel Temer beval de interventie na een verslechtering van de veiligheidssituatie in de stad.

Mensenrechtenorganisaties toonden alvast hun bezorgdheid, hoofd van de Braziliaanse Amnesty International Jurema Werneck stelde al dat: ‘De federale interventie bedreigt vooral de levens van diegenen die in de favela’s en de periferie wonen, vooral zwarte jongeren.’

De militaire interventie doet ook terugdenken aan de militaire dictatuur die Brazilië bestuurde van 1964 tot 1985.

Pablo Ortellado van de Universiteit van São Paulo stelt: ‘Afhankelijk van hoe de interventie verloopt zou het voor een gevaarlijke golf van militarisme kunnen zorgen, zeker als het erin slaagt om de indruk te geven dat de criminaliteit daalt.’

Presidentsverkiezingen

De dood van Franco kan ook niet los gezien worden van de politieke crisis waarin het land zich al enkele jaren bevindt. Na onthullingen over corruptie die volgde op een onderzoek met codenaam Lavo-Jato of Carwash werd in 2016 de Braziliaanse presidente Dilma Rousseff, van de linkse PT of arbeiderspartij, afgezet door haar eigen vice-president, de rechtse Michel Temer. Dit gebeurde na erg grote betogingen die vooral aangestuurd werden vanuit de Braziliaanse rechterzijde.

Temer begon prompt met een programma van hevige besparingen. Deze machtswissel zorgde voor gemengde reacties onder Brazilianen, een deel van hen bestempelen het zelfs als een staatsgreep. Ondertussen bleven de onthullingen over corruptie maar komen, en bleek hoe een groot deel van de politieke elite eraan deelnam.

Temer werd zelf geïmpliceerd in een heel aantal corruptieschandalen en is historisch onpopulair, een recente peiling toonde dat slechts 7% van de Brazilianen hem een goede president vinden.

Dit vertaalt zich in een dalend vertrouwen in de politiek. Volgens peilingen daalde de steun voor democratie bij Brazilianen in 2016 met 22%. 55% stelde in dezelfde peiling dat ze een niet-democratische regering zouden steunen indien die de problemen oploste.

Lula niet verkiesbaar?

Lula da Silva, de linkse Braziliaanse president van 2003 tot 2011 voor de PT, wil nu in de presidentiële verkiezingen die in oktober 2018 zullen plaatsvinden opnieuw kandidaat zijn. In peilingen staat hij ver boven alle andere kandidaten. Hij kan immers terugvallen op zijn succes als president toen Brazilië snel ontwikkelde met de hulp van hoge grondstofprijzen en herverdelende overheidsprojecten.

Door een aanslepende corruptiezaak zou hij mogelijk niet verkiesbaar zijn. Zo zou een bedrijf hem een appartement cadeau gedaan hebben in ruil voor overheidscontracten. De Braziliaanse publieke opinie is erg gepolariseerd over de zaak.

Een deel van de bevolking wil hem de gevangenis in zien gaan. Een ander deel ziet de vervolging dan weer als een poging van rechters met banden met rechtse partijen om Lula van het presidentschap te houden. Er zouden bewijzen ontbreken. Bovendien worden andere politici, die van veel zwaardere corruptiefeiten worden beticht, maar niet vervolgd.

De PT en Lula veroordeelden alvast de moord op Franco, en toonden hun solidariteit met het overleden gemeenteraadslid. Een belangrijk detail daarbij is dat PSOL, de partij van Franco, een afsplitsing is van de PT die het niet eens was met de koers die Lula vaarde als president.

De PT kwam daarnaast naar buiten met een verklaring dat de moord op Franco deel uitmaakt van dezelfde tendens naar autoritarisme die ervoor zorgde dat Lula veroordeeld werd. Wat hen dan weer de beschuldiging opleverde dat ze Franco’s dood wilden recupereren.

Extreemrechts en fake news rukken op

Op hetzelfde moment wordt extreemrechts steeds populairder in Brazilië. Op nummer twee in de peilingen voor de presidentsverkiezingen staat nu Jair Bolsonaro, een ex-militair die vooral bekend is voor zijn overdreven uitspraken en zijn steun aan een militaire dictatuur. Zo vertelde hij een linkse, vrouwelijke parlementair eens dat ze ‘het zelfs niet verdiende om verkracht te worden.’

Op nummer twee in de peilingen voor de presidentsverkiezingen staat nu Jair Bolsonaro, een ex-militair die vooral bekend is voor zijn overdreven uitspraken en zijn steun aan een militaire dictatuur.

Bolsonaro wordt wel eens de Braziliaanse Donald Trump genoemd. Politiek is hij een religieus nationalist die anti-abortus en anti-lgbt is. Hij werd daarnaast al veroordeeld voor racistische opmerkingen. Bolsonaro is politicus sinds de jaren ‘80, maar bleef door zijn excentrieke meningen lang een outsider.

Bolsonaro wordt nu steeds populairder dankzij de aanhoudende politieke en economische crisis. Door de toenemende onveiligheid in Brazilië trekken zijn harde standpunten over criminaliteit aan. Sociaal conservatisme is daarnaast in opgang in het land, onder andere dankzij de grote populariteit van evangelische protestantse kerken. Bolsonaro liet zichzelf in 2016 nog dopen om deze groepen achter zich te krijgen.

Bolsonaro weigerde commentaar te geven op de dood van Franco. Een van zijn adviseurs gaf daarvoor als reden op dat zijn mening “te controversieel” zou zijn.

Extreemrechtse groepen zijn in de laatste dagen ook actief in het verspreiden van fake news over Marielle Franco. Zo verspreidde de rechtse beweging MBL het gerucht dat Franco banden had met drugsbendes. De beweging werd al de Tea Party van Brazilië genoemd en combineert economisch liberale standpunten met sociaal conservatisme. MBL zag het licht in betogingen tegen het presidentschap van Dilma Rousseff en krijgt steun van Amerikaanse rechtse organisaties, onder andere van organisaties gesteund door de gebroeders Koch.

De dood van Franco kan nu een nieuwe stap zijn in de crisis en polarisatie die Brazilië al een tijdje vasthoudt.

Glenn Greenwald, journalist en persoonlijk bevriend met Franco, ziet politici zoals haar, die de diversiteit van het land echt vertegenwoordigen, ook als uitweg: ‘de uitdaging nu is ervoor te zorgen dat Franco’s dood niet tevergeefs is’, stelt hij. ‘We moeten ervoor zorgen dat tienduizenden nieuwe Marielle’s opstaan, geïnspireerd door haar voorbeeld.’