Ruslands 21e eeuwse ontdekkingstocht in Afrika

Als China en de VS vechten om een been, loopt Rusland ermee heen. Al hinkt Rusland vandaag nog steeds achterop in vergelijking met de VS en China, sinds 2000 nam Ruslands invloed op het Afrikaanse continent fors toe. In cijfers: tussen 2005 en 2015 nam Ruslands handel met Afrika met zo’n 180% toe. Deze groei is beduidend, maar is niet te vergelijken met de groeicijfers van China en de VS op het Afrikaanse continent.

Het meest opvallende aan Ruslands opkomst in Afrika? Het bleef grotendeels onopgemerkt. Dit gaf het steeds assertiever wordende Rusland vrije spel bij het smeden van economische, militaire en diplomatieke banden. 

Oude bondgenoten

De toenadering tussen Rusland en het Afrikaanse continent is niet willekeurig. Tijdens de Koude Oorlog was Afrika echter het strijdtoneel van de competitie tussen de Sovjet-Unie en de VS. De invloed van de Sovjet-Unie en het communisme in het politieke landschap van enkele Afrikaanse landen, zoals Ethiopië en Angola, was beduidend. 

De Sovjet-Unie steunde een socialistische revolutie in Afrikaanse landen die in hun onafhankelijkheidsstrijd verwikkeld waren. Het socialistische en antikoloniale gedachtegoed was in zekere mate verwikkeld. Vele Afrikaanse landen beschouwen ook vandaag de Sovjet-Unie, en dus Rusland, als hun bondgenoot in hun dekoloniseringsstrijd. 

Vele Afrikaanse landen beschouwen ook vandaag de Sovjet-Unie, en dus Rusland, als hun bondgenoot in hun dekoloniseringsstrijd.

Naast ideologische steun, voorzag de Sovjet-Unie ook in logistieke en militaire ondersteuning. Russische wapens werden het Afrikaanse continent binnengesmokkeld, enkele belangrijke Afrikaanse leiders werden in de Sovjet-Unie opgeleid, en de Sovjet-Unie stuurde militaire adviseurs en personeel uit naar landen in Afrika. 

Na het uiteenvallen van de USSR nam China zijn plaats in op het Afrikaanse continent. Na 20 jaar van Russische afwezigheid in Afrika, wil Rusland zijn plaats op het continent weer opeisen.

Na jaren van gebrek aan belangstelling voor Sub-Sahara Afrika, onderneemt Rusland sinds 2011, en intensiever sinds 2014 pogingen om zijn invloed op de regio te herstellen. 

Ruslands hongerige wapenindustrie

Ruslands voornaamste staaltje ellebogenwerk op het Afrikaanse continent is via wapenexport. 22% van de globale wapenexport wordt verzorgd door de Russische Federatie. Dat maakt van Rusland de tweede grootste wapenexporteur, na de VS. De grootste afnemer van de Russische wapenexport is de regio Oceanië-Azië, gevold door regio Afrika, met 7,2%. Omgekeerd verzorgt Rusland, als grootste wapenaanvoerder van het Afrikaanse continent, 35% van Afrika’s wapenimport. Sub-Saharaanse staten maken 35% uit van de totale Afrikaanse wapenimport. 

Deze cijfers maken duidelijk dat Rusland een belangrijke rol speelt in de wapenaanvoer in Afrika, en omgekeerd, dat Afrika een niet verwaarloosbaar aandeel heeft in de Russische wapenexport. Aangezien Ruslands economie voornamelijk uit de ontginning en verwerking van natuurlijke rijkdommen bestaat, zijn wapens zo goed als de enige verkoopbare Russische producten op het Afrikaanse continent. 

Ruslands voornaamste wapenexporteur is Rosoborenexport, een staatsintermediaire die de exclusieve exportrechten geniet voor het volledige gamma aan wettelijke wapens. Rosoborenexport sloot reeds contracten af met Sub-Sahara Afrikaanse landen Mozambique, Oeganda, Nigeria en Zimbabwe. Het bedrijf ondertekende reeds 21 miljard dollar aan contracten sinds de oprichting in 2000. 

Rusland verzorgt, als grootste wapenaanvoerder van het Afrikaanse continent, 35% van Afrika’s wapenimport.

De wapenhandel dient voornamelijk Ruslands commerciële doeleinden. Met Afrika als nieuwe afzetmarkt compenseert Rusland het wegvallen van zijn grootste afnemer, China. De export van Russische wapens naar China daalde de laatste jaren aanzienlijk, door China’s opkomst als wapenproducent en -exporteur. 

Naast commerciële doeleinden, dient de wapenhandel naar Afrika ook politieke objectieven. Het Russisch regime wordt net als in de VS gekenmerkt door een militair-industrieel complex. Het sleutelelement bij uitstek van de nationale steun aan president Vladimir Poetin is de wapenindustrie, zowel de arbeiders als zij die aan het hoofd staan van de industrie. Om een aanzienlijk deel van nationale steun te blijven behouden, moet de wapenindustrie dus zoet gehouden worden.

Militaire voet aan de grond 

De belangen in Afrika van de Russische wapenindustrie gaan echter breder dan enkel de export van wapens. Zo bezit de Russische Federatie enkele service centers in Afrikaanse landen. Deze centra voorzien in het onderhoud en herstel van Russische helikopters en wapens.

Rusland is ook partij in militair-technische samenwerkingsakkoorden met enkele Afrikaanse landen. In Tsjaad droeg Rusland bij aan de training van overheidstroepen, die ingezet werden in anti-oproeroperaties. Nigeriaans militair personeel onderging dan weer trainingen aan militaire academies op Russisch grondgebied. Aan Niger leverde Rusland militaire producten, voorzag het in een gezamenlijke training van Russische en Nigeriaanse troepen, en deelde het informatie in verband met de verspreiding van terrorisme. 

De Russische Federatie stuurde ook troepen uit om enkele van de vredesmissies van de VN te steunen. Onder auspiciën van de VN zetten Russische troepen zo reeds voet aan wal in Ethiopië, de Ivoorkust, Eritrea, Liberië, Zuid-Soedan en de Democratische Republiek Congo. In 2014 had Rusland reeds meer militair personeel op het Afrikaanse continent gestationeerd dan de blauwhelmen van Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten tezamen.

De verkoop van wapens is dus slechts één van de onderdelen van het brede pakket aan Russische militair-technische betrokkenheid in Afrika. 

Zoektocht naar natuurlijke rijkdommen

Ruslands aanwezigheid in (Sub-Sahara) Afrika houdt echter niet op bij militair-technische interventies.  De meeste van die overeenkomsten van militair-technische aard en de wapendeals gaan samen met investeringen met meer commerciële doeleinden. 

Maar liefst 30% van de natuurlijke rijkdommen op aarde bevindt zich reeds op Russisch grondgebied. Het Afrikaanse continent is goed voor nog eens 30%. Dat maakt van het Afrikaanse continent een interessante handelspartner in grondstoffen.

Russische (staats)bedrijven, zoals Azprom, Lukoil, Rostec and Rosatom, investeerden reeds in onder meer Nigeria, Centraal-Afrikaanse Republiek, Ethiopië, Oeganda, Somalië, Kenia, Angola, Zimbabwe en Nambië. Ruslands interesse gaat voornamelijk uit naar gas en olie, diamanten, platina, mangaan, chroom en uranium.

De meeste van die overeenkomsten van militair-technische aard en de wapendeals gaan samen met investeringen met meer commerciële doeleinden. 

Als belangrijke gas- en olie-exporteur is Rusland niet afhankelijk van de Afrikaanse energiebronnen voor eigen gebruik. Wel kan Rusland zijn controle over een groot aandeel van gas en olie over de hele wereld verder uitbreiden door ook de Afrikaanse gas- en oliebevoorrading van Europa te beheren. 

Op deze manier houdt Rusland Europa afhankelijk van zijn natuurlijk gasvoorraad, door alternatieve handelswegen te elimineren. Ook al blijven investeringen in olie- en gassector en in de mijnindustrie marginaal in vergelijking met China’s investeringen, ze zijn niet langer van verwaarloosbare schaal.

Rusland worstelt verder wel met een gebrek - of stevent af op uitputting - aan bepaalde minerale grondstoffen, zoals mangaan, chroom, aluminium, titanium en uranium. Van enkele van deze rijkdommen bezit Rusland wel reserves, maar het merendeel daarvan bevinden zich in afgelegen gebieden in Siberië. Voor Rusland is het economisch gezien voordelig dergelijke grondstoffen te ontginnen in en te importeren vanuit Afrikaanse landen. 

Schuld en boete

Deze wapendeals met en exploitatie van natuurlijke grondstoffen in landen op het Afrikaanse continent vinden niet in een vacuüm plaats. Zoals het aloude gezegde luidt: voor wat hoort wat. De Russische overheid maakt gebruik van de tool van schuldaflossing om bepaalde economische deals te forceren. 

Zoals het aloude gezegde luidt: voor wat hoort wat. De Russische overheid maakt gebruik van de tool van schuldaflossing om bepaalde economische deals te forceren. 

Dit betekent dat Rusland voor bepaalde Afrikaanse landen een schuldverlichting voorziet, in ruil voor de verkoop van wapens of exploratierechten van bepaalde natuurlijke grondstoffen. Deze ruil vindt plaats in het kader van verscheidene Programma’s voor Duurzame Ontwikkeling en het Initiatief voor Schuldverlossing van de VN.

Afrikaanse landen die het afgelopen decennium reeds schuldverlichting kregen in ruil voor handels- en exploitatieovereenkomsten met Rusland zijn Algerije, Benin, Guinee, Tanzania, Ethiopië, Zambia en Mozambique. Tegen 2014 schold Rusland al meer dan 20 miljard van de totale Afrikaanse schuld kwijt. 

Deze schuld-voor-handel-deal zorgt ervoor dat de handelsrelaties tussen Rusland en Afrikaanse landen onevenwichtig zijn. Al bij de start van nieuwe overeenkomsten zijn Rusland en het Afrikaanse land in kwestie ongelijke handelspartners. 

Een ander symptoom van Ruslands toegenomen interesse in Sub-Sahara Afrika, is de investering van middelen in het vergaren van informatie over het Afrikaanse continent. Hoe meer informatie het Kremlin voorhanden heeft, hoe preciezer Rusland een degelijk buitenlands beleid met Afrika op poten kan zetten. 

Een voorbeeld van deze verhoogde interesse in data over het Afrikaanse continent, is het Institute for African Studies aan de Russian Academy of Sciences. Het instituut telt maar liefst meer dan 100 academische medewerkers. Het aandeel van publieke middelen dat in het instituut worden geïnvesteerd blijft voorlopig ongeëvenaard door andere overheden.

Sergej Lavrovs Afrika tour  

Vorige week vond een staatsbezoek plaats van Sergej Lavrov, Ruslands minister van Buitenlandse Zaken, aan Angola, Namibië, Mozambique, Zimbabwe en Ethiopië. Ook sprak de minister van Buitenlandse Zaken met enkele topfunctionarissen van de Afrikaanse Unie. Deze Afrika tour is Rusland recentste zet in het initiatief tot toenadering met het Afrikaanse continent. 

Minister Lavrovs Afrika tour vond plaats in het kader van de viering van 120 jaar diplomatieke betrekkingen tussen Rusland en Ethiopië. Ook met de andere vier landen heeft Rusland reeds een lange geschiedenis als bondgenoot. 

Sergej Lavrov vestigde in zijn ontmoetingen met de presidenten en ministers van Buitenlandse Zaken in kwestie de aandacht op het verdiepen van de economische en militaire betrekkingen, om zo ook de politieke banden opnieuw aan te halen. 

Of Lavrovs Afrika tour werkelijk als een katalysator zal werken voor een verdere economische, militaire en diplomatieke toenadering tussen Rusland en Sub-Sahara Afrika, staat niet buiten kijf. Of Rusland zijn beloftes tot investeringen in de Afrikaanse economie werkelijk zullen inlossen, valt volgens Alex Vines, het hoofd van het Afrika-programma aan het Chatham House, echter te betwijfelen. 

Van Angola tot Ethiopië, en … Zimbabwe

Vooral Lavrovs bezoek aan Zimbabwe bleef niet onopgemerkt. Rusland schuift zichzelf al langer naar voren als verdediger van de Zimbabwaanse belangen. Zo bleef Rusland Zimbabwe steunen ondanks de internationale verloochening van voormalig president Robert Mugabe. 

Pas in 2014 was Rusland voor het eerst economisch actief in Zimbabwe. Er was toen sprake van een joint-venture project tussen Rostec and Vneshekonombank, Russische staatsbedrijven, en de Zimbabwaanse overheid. Het Russische consortium wilde zich voor 40% van de aandelen inkopen in Ruschrome Mining, die de licentie had verkregen om ’s werelds tweede grootste platina-domein te ontginnen. De onderhandelingsgesprekken liepen uiteindelijk spaak. 

Als de deal doorgaat wordt dit de grootste investering die Zimbabwe heeft ontvangen sinds 1980.

Dat project, het Great Dyke Platinum Investment Project, werd na de ontmoeting van minister Lavrov en president Mnangagwa opnieuw gelanceerd. Het Russische consortium, onder leiding van Rostec, zou 3 miljard dollar investeren in de ontginning van de platina-mijn, nabij de hoofdstad Harare. Als de deal doorgaat wordt dit de grootste investering die Zimbabwe heeft ontvangen sinds 1980. 

Daarnaast liet minister Lavrov aan president Mnangagwa weten dat enkele Russische bedrijven, waaronder KAMAZ, de Rostselmash Factory, Uralkhim, Rosgeologiya bereid zijn partnerschappen uit te bouwen met Zimbabwaans bedrijven in de diamantsector. De Russische diamantmijnonderneming Alrosa werkt reeds sinds 2013 samen met Zimbabwaanse bedrijven River Ranch in het zuiden van het land, en met Rio Tinto in het westen. 

Minster Lavrov en president Mnangagwa sloten verder een overeenkomst om een speciale economische zone in te richten op Zimbabwaans grondgebied, waar Russische bedrijven exportgoederen kunnen produceren. 

President Mnangagwa ervaart een enorme druk om zijn land weer uit de economische impasse te halen, waar voormalig president Mugabe het had achtergelaten. Om de werkloosheid weg te werken, wil Mnangagwa zo veel mogelijk buitenlandse investeringen aantrekken.

Grenzen aan de groei 

Welke wending de Ruslands toenadering tot Sub-Sahara Afrika in de toekomst zal nemen is nog niet duidelijk. Ruslands middelen zijn echter beperkt, zegt Alex Vines, het hoofd van het Afrika-programma aan het Chatham House. Ruslands economie is even groot als die van Australië en half zo groot als die van Duitsland. Rusland heeft dus niet de grote financiële voorraad voorhanden om zijn invloed in Afrika ongelimiteerd te vergroten.

Ruslands economie is even groot als die van Australië en half zo groot als die van Duitsland. Rusland heeft dus niet de grote financiële voorraad voorhanden om zijn invloed in Afrika ongelimiteerd te vergroten.

Zo is het bijvoorbeeld twijfelachtig dat de 3 miljard-dollar-deal in Zimbabwe ook werkelijk van de grond zal komen. Rusland heeft in het verleden reeds vaker grootse beloftes gemaakt, zonder deze nadien te materialiseren. 

Ruslands invloed in Sub-Sahara Afrika zal ongetwijfeld verder toenemen, maar dan eerder op een gestage dan exponentiële manier. Rusland zal China’s invloed in Afrika voorlopig niet wegconcurreren. 

Rusland probeert een hernieuwde toenadering vooral te forceren in landen op het Afrikaanse continent waar het westen zich terugtrok, en een vacuüm achterliet. Zo is Rusland bijvoorbeeld sterk aanwezig in Afrikaanse landen, zoals Zimbabwe en de Centrale Afrikaanse Republiek, waar de VN wapenembargo’s over hebben uitgeroepen. Dit embargo verhindert de Europese Unie en de VS langer handel in wapens te voeren met deze landen. Rusland vult deze leemte op. 

Ruslands belangen in Afrika zijn van economische aard. De investeringen in de exploitatie van natuurlijke rijkdommen in Afrika beogen niet alleen het vergroten van het Russische aandeel in grondstoffen op de wereldmarkt, maar ook de vrijwaring van de toegang tot bepaalde rijkdommen die niet aanwezig zijn in Rusland zelf.

Ruslands economische interesse in Afrika verschilt van die van China en India. Beide landen zijn veel afhankelijker van de natuurlijke rijkdommen van het Afrikaanse continent om hun economische groei te verzekeren. Daarnaast focust China voornamelijk op het verrichten van grote infrastructuurwerken en het creëren van een afzetmarkt voor consumptiegoederen. 

Belangrijker dan het economisch gewin, zijn Ruslands strategische belangen. Ruslands toenadering tot Sub-Sahara Afrika kadert binnen een groter project. Rusland streeft ernaar, samen met China, een nieuwe, post-westerse wereldorde uit te bouwen, waarin het Westen slechts een kleine rol toebedeeld krijgt. China en Rusland trachten beiden hun invloed over het Afrikaanse continent te versterken aan de hand van soft power, om zo de VS buiten te werken.

Eén van Ruslands prioriteiten op vlak van buitenlands beleid is zijn autoriteit binnen de VN vergroten, om tegenwicht te kunnen bieden aan de overheersende invloed van het Westen. De 54 landen op het Afrikaanse continent maken een enorme strategische reserve aan derde-partijen uit, die Rusland stuk voor stuk kan overtuigen zich achter hem te scharen. Hoe meer Afrikaanse landen Rusland tot zijn invloedssfeer kan rekenen, hoe groter zijn internationale gezag. 

Als Rusland erin slaagt zijn invloed op het Afrikaanse continent beduidend te vergroten, kan de opkomst van dit nieuwe machtsblok beslissende gevolgen hebben voor de huidige machtsevenwichten in internationale organisaties, zoals de VN.  

De wet van de nationale soevereiniteit 

Deel van Ruslands strategie om Afrikaanse landen achter zich te scharen, naast schuldverlichting en economische deals, is retoriek. In het officiële discours focust het Kremlin op het belang van de nationale soevereiniteit van landen in Afrika. 

Sergej Lavrov: ‘Ik beschouw de strategie van de VS als neo-imperiaal, en wij zullen nooit zo’n politiek ambiëren.’

Op zijn Afrika tour zei Lavrov het volgende: ‘Wij staan erop dat Afrikaanse problemen Afrikaanse oplossingen nodig hebben, en de internationale community zou de Afrikaanse manier om conflicten op te lossen moeten respecteren, en steunen, zowel moreel, politiek als financieel.’

In tegenstelling tot Rusland, zouden de VS de nationale soevereiniteit niet respecteren. Lavrov: ‘Door zich te mengen in interne aangelegenheden van andere landen, lijken de VS imperiale ambities na te streven. Rusland deelt die houding niet. Ik beschouw de strategie van de VS als neo-imperiaal, en wij zullen nooit zo’n politiek ambiëren.’

In welke mate die retoriek ook neerslag vindt in de praktijk is geen uitgemaakte zaak. Verscheidene Europese landen en de VS beschuldigden Rusland reeds van dezelfde praktijken die Rusland hen verwijt. 

Afrika zet de deuren open 

Rusland is niet de enige vragende partij voor wapendeals met en de investering in de exploitatie van natuurlijke rijkdommen in Sub-Sahara Afrika. Ook sommige landen op het Afrikaans continent zien een voordeel in de uitdijende invloed van Rusland. 

Veel Afrikaanse landen zijn op zoek naar buitenlandse investeringen om hun economie van de grond te krijgen. Russische (staats)bedrijven die bereid zijn om geld te pompen in Afrikaanse bedrijven worden door vele Afrikaanse overheden als enige mogelijkheid gezien om hun land weer, economisch gezien, op de kaart te zetten.

Alex Vines: ‘Lavrovs tour herinnert er ons allen aan dat Afrika meer keuze heeft nu, dat Afrika diversifieert als het gaat om politieke en economische samenwerkings-verbanden.’ 

Een andere reden voor de ontvankelijkheid van de meeste Afrikaanse landen voor de vergrootte Russische invloed is volgens Andrei Kemarsky, directeur van het Afrikaans Departement van het Russische Ministerie van Buitenlandse zaken dat ‘Afrikaanse landen de ontplooiing van de samenwerking met Rusland op militair-technisch gebied als een instrument beschouwen, die hun soevereiniteit, onafhankelijkheid en tegenwicht ten opzichte van het Westen kan vergroten.’

Voor de heersende elite in Afrika zijn ook de wapendeals met Rusland en Russische investeringen in de exploitatie van grondstoffen eerder voordelig. Ruslands bereidheid tot investeren zorgt ervoor dat Afrikaanse landen hun bronnen van buitenlandse investeringen kunnen diversifiëren. Dit zorgt ervoor dat ze een zekere mate van onafhankelijkheid genieten ten opzichte van de VS en China. 

De toegenomen competitie op het Afrikaanse vasteland heeft duidelijke voordelen. Christopher Mutsvangwa, minister van Media, Informatie en Omroepdiensten, is vastberaden: ‘Afrika zou de nieuwe stormloop op het continent moeten prijzen. Het is aan ons nu en wij zijn competent genoeg om te bepalen wie onze partners zouden moeten zijn.’

Ook Alex Vines is eerder enthousiast over de toegenomen concurrentie op het Afrikaanse vasteland. Alex Vines: ‘Lavrovs tour herinnert er ons allen aan dat Afrika meer keuze heeft nu, dat Afrika diversifieert als het gaat om politieke en economische samenwerkingsverbanden.’ Meer competitie zorgt er volgens hem voor dat Afrikaanse landen meer keuzemogelijkheden hebben, wat hun onderhandelingspositie enkel versterkt.  

Afrika’s paard van Troje? 

De vraag blijft of de economische en militaire deals even voordelig zijn voor de Afrikaanse landen in kwestie als voor Rusland. 

De Russische aanvoer van wapens en training naar Afrika zou reeds voor een toename van conflict en geweld hebben gezorgd. Vooral de menselijke kost als gevolg van lichte wapens werd opgedreven. Een beduidend aandeel van de Russische wapens valt namelijk in handen van rebellengroepen, extremistische groeperingen en oppositiegroepen, zegt Alex Vines. 

Verder doet de Russische inmenging op het Afrikaanse continent voornamelijk dezelfde vragen rijzen als de Chinese en Noord-Amerikaanse aanwezigheid in Afrika. Het is geen garantie dat de Afrikaanse landen in kwestie en Rusland gelijke handelspartners zijn in de economische overeenkomsten die worden afgesloten. Vaak hebben Afrikaanse landen geen andere keuze dan ingaan op de commerciële voorstellen die Rusland maakt, omdat de schuldenlast hen alternatieven ontneemt. 

Het gezicht verandert, maar de aard van de uitbuitende activiteiten blijft gelijk. 

Dit zorgt ervoor dat ze niet volledig vrij de grondvoorwaarden van de overeenkomsten kunnen negotiëren. Zeker Afrikaanse landen met een minder ontwikkeld staatsapparaat, hebben een beperkt vermogen of capaciteit om een voordelige positie te onderhandelen, zegt Alex Vines.

Een andere problematiek is de vraag of dergelijke buitenlandse investeringen de Afrikaanse economie al dan niet werkelijk ten goede komen. Is de economische groei die het Afrikaanse continent nu doormaakt reëel, of is het slechts schijn? De groei wordt namelijk aangevoerd door schulden en de uitverkoop van natuurlijke rijkdommen. 

Als we aannemen dat de Afrikaanse economische groei geen bubbel is, dan wordt de vraag voor wie de groei iets opbrengt, relevant. De economische groei wordt niet voldoende benut om armoede te bestrijden. De verhoogde opbrengst komt niet in de handen van de armsten terecht, maar wel in die van een nieuwe elite. Deze nieuwe elite zijn die leden van de Afrikaanse samenleving die gelinkt worden aan de wereldwijde financiële elite. 

Tot slot kan men ook de bedenking maken dat het vervangen van spelers als China en de VS door Rusland geen ingrijpende veranderingen teweegbrengt. Het gezicht verandert, maar de aard van de uitbuitende activiteiten blijft gelijk.