Hoe Egyptische vrouwen zich in de culturele strijd werpen

Tijdens de hoogdagen van de protesten in de Arabische regio kwamen er ook veel vrouwen op straat. Velen vonden dat een hoopgevend beeld, maar op zich waren politiek actieve vrouwen niets nieuws. Wel zie je nu in Egypte meer en meer initiatieven ontstaan op de snijlijn van feminisme, activisme en kunst. Samen versterken, hervormen of ‘revolutioneren’ zij de vrouwelijke aanwezigheid in de publieke ruimte, door creatief om te gaan met de culturele erfenissen van het land.

  • © Aliaa Magda al-Mahdy/Tumblr Aliaa Magda al-Mahdy © Aliaa Magda al-Mahdy/Tumblr
  • © Aliaa Magda al-Mahdy/Tumblr Aliaa Magda al-Mahdy © Aliaa Magda al-Mahdy/Tumblr
  • ©  Zerida ‘Nahdat Masr’: de renaissance van Egypte. © Zerida
  • © alarabiya.net Sama al-Masry, satirisch buikdansen © alarabiya.net
  • © Doaa al-Adl/politicartoons.livejournal.com Cartoon van Doaa al-Adl © Doaa al-Adl/politicartoons.livejournal.com

Vrouwvriendelijk kan je de politieke context na 2011 moeilijk noemen. Na de verdrijving van oud-president Mubarak kreeg Egypte een regime onder leiding van militairen (de Supreme Council of the Armed Forces), gevolgd door het allereerste islamistische presidentschap van Mursi. Uiteindelijk zegevierde het leger opnieuw en werd generaal al-Sisi tot president verkozen. In deze periode werden noties als hiërarchie, sterk leiderschap en loyaliteit aan de natie sterk aangewakkerd, ten koste van gelijke burger- of vrouwenrechten. Toch zetten activisten en feministen heel wat in beweging. Het streven naar vrijere en veiligere bewegingsruimte in de publieke sfeer vormt de rode draad door de artistieke praktijken van vier vrouwelijke initiatieven die de jongste jaren, elk op hun manier, voor meer of minder ophef hebben gezorgd. Welke strategieën hebben ze tot hun beschikking?

Vrouwen met vlag en wimpel

©  Zerida

 

Baheya is niet alleen een ouderwetse vrouwennaam die vooral voorkomt in het rurale zuiden. Zo heet ook het personage in een iconisch kunstwerk van beeldhouwer Mahmoud Mukhtar, nabij de Universiteit van Cairo: sereen staat zij naar de horizon te staren, naast een half rechtop zittende sfinx. Mukhtar maakte de sculptuur in 1920, een jaar nadat het verzet tegen de Britten in volle kracht was losgebarsten. Hij noemde het werk ‘Nahdat Masr’: de renaissance van Egypte. Het verbeeldt de vrouw als natie en vormt tegelijk een symbool van culturele authenticiteit, vooruitblikkend op een toekomst die onafhankelijkheid en nationale kracht belooft. Het is deze Baheya, voorwerp van vele liederen en gedichten, die na 2011 een grote heropleving kende, vooral dan als vrouwelijke burger die haar stem wil laten horen.

Niet alle activistische vrouwen kleuren netjes binnen de lijnen van zo’n nationalistisch kader

Zo leende Baheya haar naam aan het collectief Baheya Ya Masr, dat de koppen van prominente Egyptische vrouwen op vlaggen printte en ermee naar protestbijeenkomsten trok. Maandenlang wapperden ze tussen andere vlaggen en slogans: de faraonische koningin Nefertiti, de bekende zangeres Umm Kalthoum, en vele andere zangeressen, actrices en politici.

De winst van islamistische partijen in de eerste parlements- en presidentsverkiezingen na 2011 had immers geresulteerd in een geladen publiek debat over de rol en de positie van vrouwen op straat en thuis.

Baheya Ya Masr was maar een van de initiatieven die zich in dat debat lieten horen door te herinneren aan de nationale geschiedenis en de kracht die uitgaat van eenheid en gelijkheid. Ze wendden de typisch nationalistische beeldvorming van de vrouw als natie aan om te pleiten voor gelijke zichtbaarheid van alle Egyptenaren: mannen, vrouwen, moslims en christenen.

© Doaa al-Adl/politicartoons.livejournal.com

Cartoon van Doaa al-Adl

Met het mes in de hand

Niet alle activistische vrouwen kleuren netjes binnen de lijnen van zo’n nationalistisch kader. Cartooniste Doaa al-Adl tekent al vele jaren bij de grootste onafhankelijke Egyptische dag- en weekbladen en staat bekend om haar scherpe satirische blik en haar aanklachten tegen geweld op vrouwen. Tijdens het presidentschap van Mursi in 2012 (Moslimbroederschap, Freedom and Justice Party) werd ze door de procureur-generaal aangeklaagd voor ‘het beledigen van een profetische figuur’ omwille van een cartoon met Adam en Eva.

In de cartoon zag je een figuur die ‘ja’ had gestemd in het referendum over de nieuwe grondwet, en die aan Adam en Eva kwam vertellen dat zij nooit uit het paradijs verdreven zouden zijn als zij hetzelfde hadden gedaan. De prent was dus niet zozeer beledigend voor Adam, wel een bittere aanklacht tegen politici die ja-stemmen ronselden met religieuze beloftes.

In een andere cartoon gebruikte al-Adl een bekende foto van zangeres Umm Kalthoum. Zij staat erop afgebeeld in haar typische zangpose, maar heeft in één hand een mes gekregen, plus de begeleidende tekst ‘geduld kent zijn grenzen’ (innama lil sabr hudud), de titel van een van Umm Kalthoums meest bekende love songs. Het wachten op een geliefde is gewisseld voor het ongeduld over het geweld en de intimidatie tegen vrouwen in de publieke sfeer.

De symbolische kracht ervan is de feministische subversie van Umm Kalthoums liedjestekst: van de uitdrukking van een romantisch verlangen tot een brutaal dreigement aan alle mannen die vrouwen lastigvallen.

De cartoon verscheen in februari 2013 kort na een protestmars van vrouwen die met het mes in de hand betoogden tegen het intimiderende seksuele geweld van de veiligheidsdiensten. De symbolische kracht ervan is de feministische subversie van Umm Kalthoums liedjestekst: van de uitdrukking van een romantisch verlangen tot een brutaal dreigement aan alle mannen die vrouwen lastigvallen.

In die creatieve uitdaging van normen en waarden gaat al-Adl verder dan Baheya Ya Masr. Allebei spelen ze met bekende culturele narratieven, maar al-Adl kent er ook nieuwe betekenissen aan toe. Smachtende vrouwen worden assertieve, zelfs dreigende figuren.

Haar werk weerspiegelt ook wat er zich in die maanden afspeelde op straat. In december 2012 werd het centrum van Cairo het decor voor de grootste vrouwenbetoging sinds 1919. Aanleiding was een concreet incident waarbij een jonge vrouw door militairen op straat werd uitgekleed en geslagen. Het beeld ging viraal en werd een symbool voor het dagdagelijkse geweld tegen vrouwen. Het zorgde voor een stroom van protestbijeenkomsten en nieuwe activistische initiatieven rond de vrijheid en zichtbaarheid van vrouwen in de openbare ruimte.

Esthetische pauzes

© Aliaa Magda al-Mahdy/Tumblr

Aliaa Magda al-Mahdy

Meer grensoverschrijdend werk vinden we bij Aliaa Magda al-Mahdy, in 2011 amper twintig jaar. Met haar tweets en blog posts schudde ze Egypte op korte tijd door elkaar en maakte ze zelfs de progressieven radeloos.

Onder de titel ‘Nude Art’ postte al-Mahdy naaktfoto’s van zichzelf op haar blog, om persoonlijke vrijheid te claimen. Zij werd bekend als naaktblogger en haar posts gingen de wereld rond met de hashtag #nudephotorevolutionary. Zelf omschreef ze haar acht naaktfoto’s op Facebook als ‘kreten tegen een samenleving van geweld, racisme, seksisme, seksuele intimidatie en hypocrisie’.

De hijab, de hoofddoek, vindt zij in Egypte geen persoonlijke keuze, maar een blijk van religieuze en sociale dwang. Al-Mahdy noemt zichzelf seculier, atheïst en feminist. Met haar radicaal liberale feminisme – individuele keuzevrijheid vóór alles – schopt ze tegen zowat ieders schenen. Sommige feministen, linkse progressieven en mensenrechtenactivisten vinden haar moedig, maar ze kreeg vooral misnoegde reacties, ook vanuit diezelfde groepen.

Wat is de inzet van naaktprotest? Waar gaat de grens?

Wat is de inzet van naaktprotest? Waar gaat de grens? Volgens de Iraans-Amerikaanse denker Hamid Dabashi (Columbia University, New York) gaat het om een gespeelde performance van een ‘formele destructie die de normaliteit van gesocialiseerde normen verstoort en even op pauze zet’. Net als de naakte lichamen in de klassieke beeldhouwkunst zorgen naaktacties voor een esthetische pauze. Ze nodigen uit tot reflectie over de remmende normen die er normaal heersen.

Toch, waarschuwt Dabashi, is het belangrijk om zulke eenmalige acties niet te gaan vieren als uitzonderlijke heldendaden, die zwaarder zouden wegen dan de verzetsdaden van vrouwen en mannen achter tralies in repressieve regimes.

Binair denken

© Aliaa Magda al-Mahdy/Tumblr

Aliaa Magda al-Mahdy

Vrouwelijk naaktverzet voorstellen als een teken van ultieme bevrijding laat zich makkelijk kapen door het binaire denken van islamofobie. Al-Mahdy zelf liet zich na haar vertrek uit Egypte inderdaad al snel omarmen door Femen-activisten. Met hen nam ze deel aan verschillende acties in Europese steden, die baadden in een islamofobe sfeer.

Hoe haar ‘Nude Art’ ervaren werd door de toenmalige Egyptische revolutionairen, laat zich nog het beste aanschouwen op een graffiti-stencil in de Muhammed Mahmoudstraat vlak bij het Tahrirplein in Cairo. Jarenlang is die straat dé plek geweest waar graffitikunstenaars de ‘martelaars’ (de dodelijke slachtoffers) van de revolutie eren en herdenken. De stencil toont al-Mahdy’s meest bekende foto met een tekst die haar naakte bovenlichaam ‘bedekt’, naast de beeltenis van een andere bekende Egyptische jonge vrouw, Samira Ibrahim. De tekst vergelijkt de aandacht die beide vrouwen voor hun acties kregen.

Ibrahim was slachtoffer van seksueel geweld: de militaire politie onderwierp haar aan zogenoemde maagdelijkheidstesten, een strategie om jonge vrouwen te intimideren en hun protest uit de publieke ruimte weg te houden.

De tekst leest: ‘Ibrahim werd onder dwang ontbloot en onderworpen aan maagdelijkheidtesten. Zij volhardde en diende klacht in bij het gerecht, maar kreeg nauwelijks steun en media-aandacht. Al-Mahdy ontblootte haar lichaam uit vrije wil en ontving brede mediabelangstelling, waaronder ongeveer drie miljoen views van haar foto en talloze artikels en tv-programma’s.’

De ondertoon is dat Ibrahim dergelijke aandacht en steun meer verdiende. Haar verzet tegen de intimidatie van het regime doorbrak óók taboes. Met haar feministische en politieke inzet kan men zich bovendien makkelijker identificeren dan met al-Mahdy’s kreten van protest, die zo ver buiten het gangbare kader vallen.

© alarabiya.net

Sama al-Masry, satirisch buikdansen

Satirisch buikdansen

Drie voorbeelden, drie verschillende strategieën om in het Egypte van vandaag een assertief feminisme te promoten. Ook hun impact verschilt. Spelen met culturele tradities en intertekstualiteit (zoals de cartoons van Doaa al-Adl) wordt het beste onthaald in de brede samenleving, zeker als je daarbij (zoals Baheya Ya Masr) het nationalistische referentiekader in ere houdt.

Elk initiatief dat zich volledig buiten dat bekende culturele en nationale kader plaatst, om (zoals de naaktkunst van al-Mahdy) een aantal fundamenten ervan aan te klagen, botst algauw op onbegrip of kan makkelijk opzij geschoven worden als buitenlands, vreemd of zelfs vijandig.

Nog een andere strategie, bijna tegengesteld aan die van al-Mahdy, zien we bij buikdanseres Sama al-Masry. Ook zij zette haar lichaam in om te protesteren tegen een dreigende vernauwing van vrouwelijke vrijheid in de publieke sfeer, maar dan wel vanuit de folklore. Want hoewel buikdansen in Egypte geassocieerd wordt met vulgariteit en de erotiek van de lagere klassen, blijft het tegelijk erg populair in de media, de muziek en op huwelijksfeesten.

Al-Masry introduceerde ‘satirisch buikdansen’. In een serie van YouTube-clips treedt ze niet op in de stereotiepe dansstijl en -outfit die draait om seksualiteit en verleiding, maar kiest ze voor een komische vertolking in eerder conservatieve kledingdracht. Daarin zingt, danst, beschimpt en bedreigt ze vervolgens de Moslimbroeders en Obama.

Het vrouwelijke lichaam blijft fungeren als een site van politieke polarisering

Al-Masry oogstte wijd succes: ze wist perfect mee te surfen op het populaire ongenoegen over de Moslimbroeders, en dat kritisch te vertolken. Het is precies haar creatief gebruik van diep ingebedde culturele symbolen dat haar kritiek zo ‘efficiënt’ maakte: zij wees de Moslimbroeders en hun afwijkende conservatieve genderpolitiek af door de nationale populaire cultuur centraal te stellen.

Die positie in de mainstreamcultuur werd nog duidelijker toen al-Masry na de verdrijving van Mursi volop het nieuwe al-Sisi regime ging steunen. Haar daaropvolgende performances verloren hun politiek kritische en feministische inslag en werden meer gezien als propaganda.

Elk op hun manier illustreren de performances van Baheya Ya Masr, Doaa al-Adl, Aliaa al-Mahdy en Sama al-Masry de moeilijke relatie van cultuur tot feministische kritiek in het huidige Egypte. Ze tonen allemaal heel eigen strategieën van lichaamspolitiek, die ook de komende jaren niet uit het publieke debat zullen verdwijnen.

Onder al-Sisi verhoogde de repressie wel op alle vlakken, en werden activisten voor burgerrechten en vrouwenrechten massaal gearresteerd, vaak onder verzonnen aanklachten. Daardoor doken deze feministische strategieën nu onder in het collectief geheugen, maar ze zullen opnieuw opduiken zo gauw er meer ademruimte komt voor dissidentie. Zij schetsen de contouren van wat op dit moment beschouwd wordt als aanvaardbaar geformuleerde kritiek én als grensoverschrijdend. In dat opzicht is het interessant dezelfde vraag te stellen voor de westerse context.

Waarom is vrouwelijk naaktprotest in het Westen veel minder grensoverschrijdend en is lichaamsbedekking dat wel? Het vrouwelijke lichaam blijft fungeren als een site van politieke polarisering. En kunst of artistieke expressie blijft voor veel feministen een middel of net een uitweg om eraan te proberen ontkomen.

An Van Raemdonck is doctoraal onderzoeker in de Vergelijkende Cultuurwetenschappen bij het Onderzoekscentrum voor Cultuur en Gender, UGent. Dit artikel verscheen eerder bij Rekto Verso.

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.