Xi Jinping wil zijn eigen tijdperk in China (of is het Xina?)

Chinese politicologen laten er geen twijfel over bestaan. ‘Xi wil zijn eigen tijdperk,’ zegt de Chinese politicoloog Chen Daoyin. ‘Hij is veel ambitieuzer dan Mao en Deng.’

Xi’s beleidsprogramma van de afgelopen vijf jaar vatte de president zelf samen als Zhongguo Meng, de Chinese Droom. Die droom staat voor verjonging van de Volksrepubliek, gearrangeerd rondom de twaalf socialistische kernwaarden die de Partij uit wil dragen. Die waarden hebben niet veel met socialisme te maken, zegt Chen. Maar dat doet er ook niet toe. Die Chinese droom is namelijk bovenal Xi’s droom, want als Xi het voor elkaar krijgt om China “te verjongen”, dan wordt hij de nummer drie in lijn achter Mao en Deng. Xi wil namelijk niet zomaar een president zijn, die aansluit in de rij achter Hu Jintao en Jiang Zemin. Hij wil een prominentere rol.

Teugels aanspannen

Dat hij een jaar geleden tot “kernleider” werd benoemd, was een stap in de goede richting. Sindsdien werd Xi’s uitzonderlijke status vaker benadrukt. Zo riepen de kameraden tijdens de militaire parade in Hongkong, afgelopen zomer, niet ‘Gegroet leider!’ maar ‘Gegroet voorzitter!’ Een wereld van verschil voor de goede verstaander. De term “voorzitter” is al sinds jaar en dag voorbehouden aan Mao Zedong. Zoals een commentator het bij de Hongkong zender HK01 omschreef: ‘Er zijn veel leiders, maar slechts één voorzitter’.

Tijdens de 90e verjaardag van het Volksbevrijdingsleger (PLA) was er ophef over de volgorde waarin de vlaggen de route aflegden. De Chinese vlag wapperde niet voorop, maar kwam achter die van de partij – alsof het leger nooit genationaliseerd is en nog steeds in dienst staat van de partij. Xi’s toespraak die avond, stelde alles behalve gerust. ‘De gewapende macht zal de vlag, de richting en de wil van de Partij volgen ten alle tijden en onder alle omstandigheden.’

‘Xi is in het centrum van alles, en dat lijkt te werken. De partij lijkt meer verenigd, gedisciplineerd en zelfverzekerder dan in 2012.’

De heerschappij van de Communistische Partij is absoluut, toonde Xi aan. Daarmee kweet hij zich precies van de taak die de partij-elite hem bij het vorige congres, in november 2012, meegaf. Het leiderschap over de partij, en daarmee over het land moest worden teruggehaald naar het centrum, schrijft de Duitse wetenschapper Matthias Stepan van het Mercator Instituut in het rapport Hardening the party line. En met het “centrum” werd de president bedoeld.

De vrijheid die Xi kreeg om de teugels weer stevig aan te spannen, heeft hij gretig geaccepteerd. Hij werd niet alleen voorzitter van de Partij, maar nam ook de leiding op zich van een groot aantal commissies. Xi is in het centrum van alles, en dat lijkt te werken, denkt Stepan. ‘De partij lijkt meer verenigd, gedisciplineerd en zelfverzekerder dan in 2012.’

De president is op z’n minst net zo zelfverzekerd. Xi, de Partij en China zijn als een ondeelbare drie-eenheid – geen vuiltje aan de lucht.

Corrupte tijgers

Xi zit dus stevig in het zadel – maar is het stevig genoeg? Toen hij aantrad vroegen commentatoren zich af hoe hij zich staande zou houden als compromiskandidaat in een politieke omgeving waar overal rivalen op de loer lagen. Maar de president en partijvoorzitter blijkt goed in het combineren van nuttige noodzaak met politiek opportunisme.

Xi lijkt een vaste methode te volgen. Eerst bekritiseert hij het functioneren van instituties zoals de PLA en de Communistische Partij, daarna kondigt hij hervormingen aan. Zo zet hij in de kantlijn van een lang uitgestelde snoeibeurt van het verouderde Volksbevrijdingsleger, de militaire kopstukken Guo Boxiong en Xu Caihou af, en vervolgt ze wegens corruptie. IJzervreter Li Zuocheng – met smetteloos blazoen – werd bevorderd.

Samen met zijn vriend Wang Qishan, die hij benoemde tot anti-corruptietsaar veegt Xi de ene na de andere rivaal van het toneel.

Dezelfde voortvarendheid laat Xi zien in de partijgelederen. Door vliegen, lage ambtenaren, te veroordelen voor corruptie probeert Xi het vastgelopen ambtenarenapparaat weer in beweging te krijgen. Het levert hem grote dankbaarheid op van de bevolking die haar leiders graag wat bescheidener ziet. Maar en passant schakelt hij corrupte tijgers uit, zoals Zhou Yongkang, de gepensioneerde partijbons uit het kamp van Xi’s rivaal Bo Xilai.

Samen met zijn vriend Wang Qishan, die hij benoemde tot anti-corruptietsaar veegt Xi de ene na de andere rivaal van het toneel.

Hoge ambtenaren die in Xi’s vorige baan als provinciaal bestuurder voor hem werkten en die hij vertrouwt, krijgen coördinerende functies in de organisatie van het Centraal Comité van de Partij. Met de juiste poppetjes op de juiste plekken wordt het voor de president makkelijker om zijn wil door te drijven. ‘Xi controleert de personeelszaken en de militaire macht. Niemand daagt hem meer uit,’ zegt politicoloog Chen Daoyin.

Tijdens het 19e Nationale Congres gaat een deel van het Politbureau, het hoogste orgaan van de Partij, dat nu uit zeven leden bestaat, met pensioen. Lukt het Xi om voldoende vrienden te benoemen op de vrijgekomen stoelen? Als hij te weinig steun krijgt moet hij de komende jaren telkens om toestemming vragen – uitgerekend nu er nogal wat uitdagingen op het programma staan voor Xi’s tweede termijn.

Partijdiscipline

Vooral de economie heeft aandacht nodig. Maar juist dat is niet Xi’s sterkste kant. Premier Li Keqiang moest de afgelopen jaren telkens aantreden wanneer het ging om ondernemerschap. Pas wanneer economische ontwikkelingen gelinkt worden aan nationale veiligheid, begint Xi op te letten, zo verwoordde een commentator.

De voorraad buitenlandse valuta slinkt bijvoorbeeld door grootschalige buitenlandse overnames door Chinese bedrijven. Met iedere transactie brokkelt een stukje van China’s financiële zekerheid af. Met ontvoeringen van topzakenmannen zoals Wu Xiaohui (Anbang) en Xiao Jianhua (Tomorrow Goup) probeert Xi de top van het bedrijfsleven terug in het gareel te dwingen.

Enorme ambities zijn tekenend voor de Chinese president, zeggen zowel Chen Daoyin als Matthias Stepan. ‘Xi’s zwakte is dat hij dingen groots wil doen, maar niet kan implementeren. En hij is te zeker van zichzelf.’ Voor de opgezwollen staatsbedrijven, met hun overcapaciteit en enorme kapitaalreserves, is nog steeds geen oplossing gevonden. Door mega-investeringen richting zijn One Belt, One Road project te loodsen, haalt Xi wat druk van de ketel, maar hij weet niet te voorkomen dat de ene na de andere bubbel ontstaat - van leenfietsen tot slimme robots.

Xi wil dat ‘de kern van het marxisme wordt geïntegreerd in de werkelijkheid van het hedendaagse China’ – wat dat dan ook mag betekenen.

Zijn vader was een pleitbezorger van een meer marktgerichte economie, en daarom was de verwachting dat zoon Xi dezelfde grootse economische inzichten had. Dat bleek tegen te vallen, maar de komende vijf jaar komt hij er niet meer onderuit: de economie heeft hervormingen nodig.

Maar zelfs nu China zoveel baat heeft bij privaat ondernemerschap wil Xi het marxisme niet helemaal opzij schuiven. Dat zou betekenen dat de CPC zijn ‘ziel en richting verliest’, zei hij tijdens een bijeenkomst van het Politbureau eind september. Volgens Xinhua riep hij de kaderleden op het kapitalisme te bestuderen en ervan te leren. Maar Xi wil dat ‘de kern van het marxisme wordt geïntegreerd in de werkelijkheid van het hedendaagse China’ - wat dat dan ook mag betekenen.

Socialisme met Chinese kenmerken is een term die de CPC graag en veel gebruikt om haar economische identiteit te omschrijven. Maar wie wil weten wat die term behelst, komt niet veel verder dan dat het een mix is van centraal geleidde productiemiddelen en private ondernemingen.

Xi’s tweede termijn zal draaien om hervormingen van de staatsbedrijven, terwijl de Partij het marxisme nieuw leven inblaast door de ideologische controle te verscherpen, zegt Li Jin, hoofdonderzoeker bij het China Enterprise Research Institute in de South China Morning Post. Volgens Li verschillen de Partij en de bedrijfsleiding van verschil op zowel economisch als politiek terrein. ‘We kunnen niet gewoon de Westerse stijl kopiëren’, zegt Li. Maar hoe de hervormde Chinese economie er wel uit moet zien, dat weet niemand.

Wil Xi een “derde weg” inslaan: de economie leiden vanuit Beijing en tegelijkertijd reageren op de markt, dan zou dat een echte vernieuwing zijn, waarbij hij wel wat politieke steun kan gebruiken. ‘Een serie mislukkingen kan intern en misschien zelfs openlijke kritiek op Xi’s leiderschapsstijl en politieke koers ontketenen,’ schrijft Stepan in zijn rapport.

Vooralsnog legt het partijdiscipline veel staatsbedrijven en lokale ambtenarenapparaten lam: niemand durft meer een initiatief te nemen – voor je het weet wordt je beschuldigd van corruptie of verspilling. Bij gebrek aan creativiteit zet iedereen in op wat werkt – kijk maar naar de wildgroei in de deelfietssector. Van apathie is nog geen sprake, maar krijgt creativiteit genoeg vrijheid om de economie te hervormen? Of wordt een economische kramp Xi’s ondergang?

Geboortedata

Voorlopig is van zo’n ondergang nog geen sprake; Xi blijft nog zeker vijf jaar president. De ongeschreven regel is dat een Chinees leider hoogstens twee keer een vijfjarige termijn regeert. Dat betekent niet dat Xi zich daar aan houdt. Of het hem lukt om langer president te blijven, hangt er vanaf hoe onsterfelijk hij is.

Er zijn een aantal indicaties die Beijing watchers in de gaten houden. Zo worden de ideeën van iedere leider opgenomen in de statuten van de Communistische Partij. De Marxistisch-Leninistische filosofie is leidend, dan volgen de ideeën van Mao en Deng. Jiang Zemin en Hu Jintao worden niet eens genoemd.

Xi’s gedachten zouden zomaar eens kunnen opduiken in het Partij statuut mét zijn naam ernaast. Belangrijk is volgens de Amerikaanse China-deskundige Carl Minzner de naam die Xi’s ideeën meekrijgen: noemt de partijtop ze sixiang (gedachten, zoals die van Mao), of lilun (theorie, zoals die van Deng Xiaoping)? Die factoren bepalen waar Xi in de geschiedenisboekjes komt te staan.

Als er niemand van na 1959 wordt benoemd, dan zou het goed kunnen dat Xi voor een extra termijn wil gaan.

Veel openheid hoeven we van de president niet te verwachten. Om toch een idee te hebben van Xi’s plannen zijn de leeftijden van de nieuwe leden van het Politbureau belangrijk. Als er niemand van na 1959 wordt benoemd, dan zou het goed kunnen dat Xi voor een extra termijn wil gaan.

Met 68 jaar moet een lid van het Politbureau volgens de ongeschreven regels met pensioen, en de volgende president wordt benoemd vanuit dat hoogste Partij-orgaan. Xi is niet de enige die de nieuwe leden van het Politbureau benoemd, maar heeft wel aardig wat invloed. Stepan doet er in zijn rapport een handig staatje bij. De mogelijke troonopvolger Chen Min’er is geboren in 1960 en staat op de shortlist voor een positie in het Politbureau.

De weg naar de top van het Partijkader loopt via de arme provincies. Wees daar een tijdje partijsecretaris, en word dan benoemd in een van de vier stadsprovincies, dan ben je zeker een van de kanshebbers.

Chen Min’er maakte furore omdat hij de economisch achtergebleven provincie Guizhou een nieuwe impuls gaf door in te zetten op de data-industrie. Al eerder werkte hij als propagandachef in Zhejiang toen Xi daar partijsecretaris was. Afgelopen zomer werd hij benoemd tot partijsecretaris van Chongqing.

In de stronghold van Xi’s voormalige uitdager Bo Xilai volgt Chen die andere mogelijke troonopvolger op: Sun Zhengcai. Hij werd plotseling onttroond in Chongqing, en eind september werd hij bovendien uit de Partij gezet op verdenking van, jawel: corruptie. Andere kandidaten voor een plek in het politbureau zijn Hun Chunhua (1963), Zhang Qingwei (1961) en de burgemeester van Beijing Cai Qi (1955).

De vraag is wel hoe belangrijk die geboortedata nog zijn, wanneer andere ongeschreven regels in de prullenbak worden gemikt? ‘Het zou een hoogst ongebruikelijke stap zijn als Xi voor een derde termijn gaat. Hij zou breken met de opvolgingsregels, en zelfs het principe van het collectieve leiderschap van de CCP op losse schroeven zetten’, zegt Stepan.

Chinese deskundigen zijn er zeker van dat Xi nu al onsterfelijk genoeg is om nog eens tien jaar aan te blijven. Het Partijcongres kan volgens hen alleen maar bevestigen dat Xi als kernleider rechtstreeks achter Deng en Mao staat. Xi heeft, zoals Chen Daoyin het noemt, zijn eigen tijdperk gecreëerd.