De Mexicaanse karteloorlog

Sinds een aantal jaren is Mexico in de ban van drugsgeweld. Van Tijuana tot Mérida en van Acapulco tot Chihuahua leidt de strijd tussen rivaliserende drugsnetwerken tot moorden, verdwijningen en gewelddadige criminaliteit. In de afgelopen zeven jaar lieten hierbij 12.000 mensen het leven. In 2007 alleen al kwamen 2800 mensen om door drugsgeweld en van januari tot begin februari dit jaar 260. Hoewel belangrijke kopstukken inmiddels achter de tralies zitten en men hoopte dat het geweld zou luwen, blijkt nu dat de kartels ook een voet aan de grond hebben in Mexico-stad.
Analisten schatten dat Mexicaanse drugsbendes tussen de 10 en de 30 miljard dollar verdienen aan het verhandelen van cocaine, heroine, marihuana en methamphetamine naar de VS. Dat bedrag ligt in de orde van grootte van wat Mexico aan buitenlandse deviezen binnenkrijgt via de petroleumexport (ongeveer 35 miljard dollar in 2007) of via het toerisme (13 miljard dollar in 2007).

De Heer der Hemelen
Sinds de ontmanteling van de Colombiaanse drugskartels is de cocaïnetrafiek richting de VS overgenomen door Mexico, dat al een traditie had in de productie en smokkel van marihuana. Negentig procent van de cocaïne die vandaag de VS binnenkomt, passeert via Mexico. Het land is ook de grootste leverancier van marihuana en van methamphetamine (MDMA): 99 procent van de ecstasy die in Mexico wordt geproduceerd, wordt geëxporteerd naar de VS. Lange tijd is al die smokkel vrij probleemloos verlopen. De diverse kartels en netwerken verdeelden onder elkaar de 3200 kilometer lange grens en ieder bespeelde zijn marktsegment, met medeweten van de politie.
Kopstuk nummer één in de jaren negentig was Amado Carrillo Fuentes, alias El señor de los Cielos, de Heer der Hemelen. Zijn bijnaam dankte hij aan zijn werkwijze, smokkelen via vliegtuigen. Hij behoorde tot het kartel van Juárez. De man smokkelde vier keer zoveel cocaïne naar de VS als ooit tevoren was overgebracht. Hij stelde de ongeschreven wetten van de Mexicaanse maffia en controleerde de hiërarchie zoals die gerespecteerd moest worden. Tot hij in 1997 plots overleed tijdens plastische chirurgie. Met zijn dood barstte de strijd tussen de rivaliserende kartels los, aangewakkerd door politieke corruptieschandalen binnen de Mexicaanse regeringspartij PRI en gevoed door de sociale desintegratie en gigantische stromen illegale wapens uit de voorbije burgeroorlogen van Centraal-Amerika.

Zeven aardse netwerken
De Mexicaanse drugsmaffia bestaat vandaag uit zeven families met hun netwerken.
( zie kader) Het grootste is het Golf Kartel, aan de Golf van Mexico. Naar verluidt heeft het nauwe banden met corrupte rechters en belangrijke zakenfiguren. Het is veruit de meest gewelddadige clan, omwille van de zogenaamde Zetas: zwaar bewapende paramilitairen, gedeserteerde elite-eenheden uit het Mexicaanse leger, die in het zwart gekleed gaan en over zwaar geschut beschikken. Tussen 2000 en 2007 hebben maar liefst 100.000 soldaten het leger verlaten en groot deel daarvan is ingelijfd bij de Zetas. Een andere knokploeg van het Golf-kartel zijn de Kaibiles: commando’s van elitesoldaten van het Guatemalaanse leger, gespecialiseerd in opstandelingenbestrijding. Nadat ze werkloos werden toen Guatemala in 1996 vredesakkoorden tekende, hebben velen een baan gevonden bij de Mexicaanse kartels. Ook het kartel van de Pacifico beschikt over stoottroepen, samengesteld uit gewapende militairen en regionale milities zoals de Mara Salvatrucha (of MS-13), die opereert van El Salvador tot Los Angeles.
Luis Astorga, onderzoeker drugstrafiek aan de Nationale Autonome Universiteit (UNAM) in Mexico, spreekt van een verschuiving van de gangstercultuur van traditionele huurmoordenaars naar paramilitair terrorisme met antiguerrillatactieken. Folteringen, wederrechtelijke executies en moorden worden in YouTube-filmpjes aan de wereld getoond en de machoverhalen worden bezongen in narcocorridos, een nieuw liedjesgenre waarvan de cd’s verkopen als warme broodjes.
Volgens de Mexicaanse journalist Ricardo Ravelo in Proceso hebben de leiders van de zeven kartels ook in de hoofdstad een stevige voet aan de grond, met residenties en schuilplaatsen, vooral met de bedoeling om drugsverschepingen te regelen via de internationale luchthaven van Mexico-stad. Een aantal recente moorden in de buurt van die luchthaven wijzen erop dat rivaliserende netwerken elkaar bekampen om de controle te verwerven over het territorium. Op de luchthaven circuleren grote vrachten efedrine en pseudo-efedrine (voor de productie van de ecstasy). Het is bekend dat de Chinese zakenman Zhenli Ye Gon, die onder de regering Fox algemene bescherming genoot, via de douane van de luchthaven pseudo-efedrine smokkelde. Maar daar passeren ook vrachten cocaïne, evenals koffers vol geld die de kartels opsturen naar hun Colombiaanse contacten.

War on Drugs
Het geweld van de maffia beperkt zich niet tot leden van rivaliserende kartels maar bedreigt ook journalisten, politici en rechters. In een poging om orde op zaken te stellen en gezien het beschamende corruptiegehalte van de politie, heeft president Calderón resoluut voor de harde aanpak gekozen en 30.000 militairen ingezet, verspreid over verschillende delen van het land.  De opdracht van deze soldaten is breed: gewassen vernietigen, informatie verzamelen, raids uitvoeren, verdachten ondervragen en smokkelnetwerken oprollen. Daarnaast heeft Calderón ook overleg gepleegd met president Bush over een gezamenlijke aanpak van het probleem. Na maanden overleg heeft dit geleid tot het zogenaamde Plan Mexico, ook wel het Mérida Initiatief genoemd –naar de plaats waar de beide presidenten de besprekingen voerden. Het Plan bundelt verschillende doelstellingen: drugs- en terrorismebestrijding, grensbeveiliging en publieke veiligheid, het versterken van de instellingen en het verbeteren van de werking van het gerecht. De VS zullen over de brug komen met militaire apparatuur en materiaal voor inlichtingen- en communicatiediensten, installaties voor grenscontroles, helikopters en vliegtuigen. Daarnaast staan de VS ook in voor training en opleiding van de ordediensten en de gerechtelijke instellingen.
Zowel in Mexico als in de VS stoot Plan Mexico op felle kritiek van de civiele samenleving en parlementsleden. In Mexico vreest men dat de soevereiniteit van Mexico gevaar kan lopen. Door terrorismebestrijding op te nemen in dit plan leggen de VS hun eigen veiligheidsagenda op aan Mexico. Bovendien houdt het plan in dat Mexico zich mee engageert om zijn eigen migranten naar de VS tegen te houden als criminelen, vinden de critici in Mexico. In beide landen leeft de vrees dat Plan Mexico zoiets zal worden als het geduchte Plan Colombia, een initiatief van de VS en Colombia dat in de voorbije zes jaar vijf miljard dollar gekost heeft. Plan Colombia had de bedoeling zowel de drugstrafiek als de guerrilla te bestrijden, maar heeft op geen van beide domeinen echt resultaten geboekt, terwijl het wel veel geweld heeft gegenereerd.

Fel protest
Ook het initiatief van Calderón om het leger in te zetten, stoot op fel protest. Vooral mensenrechtenorganisaties vrezen een escalatie van mensenrechtenschendingen omdat het leger niet opgeleid is voor politietaken. Op verschillende plaatsen in Mexico, vooral in de zuidelijke deelstaten Oaxaca, Guerrero en Chiapas, leidt die militarisering tot intimidaties en toegenomen controles in indiaanse gemeenschappen.
Volgens generaal González Betancourt, voorzitter van de parlementaire commissie Nationale Defensie, zit ook de drugshandel achter de financiering van het EPR, het revolutionaire volksleger dat aanwezig is in Guerrero en Oaxaca. Bewijzen heeft hij niet, maar ‘gezien zo’n gewapende groep geld nodig heeft, zal die zijn financiën wel halen bij de georganiseerde misdaad, dus de narco’s’, aldus de generaal in een interview in de Mexicaanse krant La Jornada op 31 januari. In één van de edito’s wijst La Jornada ook op het problematische karakter van Calderóns aanpak. Het leger en de marine hebben taken die door de grondwet duidelijk omlijnd zijn. Het behoort niet tot dat takenpakket op te treden als politie. De gevaren zijn meervoudig: van overmatig geweld tegen burgers tot totale corruptie en desintegratie in het leger onder invloed van de drugsmaffia. Bovendien, zo stelt de commentator, betekent de inzet van het leger zoveel als de oorlog verklaren. En wie de oorlog voert, kan die ook verliezen. ‘Wat wanneer we deze oorlog verliezen? Wie zal dan orde op zaken stellen? VS-troepen?’
In zijn verslag van 2007 vestigt de mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch expliciet de aandacht op excessen van geweld door militairen, waarbij tientallen mensen werden aangehouden, geïsoleerd en gefolterd. Bovendien laat het leger geen transparant onderzoek toe naar die schendingen, maar zegt dat dit behoort tot de taak van het leger zelf, terwijl dit geen enkele garantie biedt op een onafhankelijk en eerlijk onderzoek. Ook VN-Hoog Commissaris voor de Mensenrechten, Louise Arbour, pleitte voor het terugtrekken van het leger.

Legaliseren
Sommigen hebben het over een “Colombianisering” van Mexico. Uitwegen uit deze escalatie van geweld liggen niet voor de hand. Volgens de Mexicaanse schrijver Carlos Monsiváis gaat het over meer dan de talrijke doden die vallen. ‘De drugshandel heeft een onvoorstelbaar niveau van ontmenselijking bereikt’, stelt de auteur. ‘Het is een cultuur van geweld waarbij de narco’s zichzelf zien als legendarische helden.’ Volgens Monsiváis is er maar één manier om dit te bestrijden en dat is demystificeren door te legaliseren. Maar, zo voegt hij er onmiddellijk aan toe, dit zal nooit gebeuren want dit is iets wat het nationale niveau overstijgt. Dat moet op internationaal niveau beslist worden.
Tom Blickman van het Trans National Institute (TNI) in Nederland is niet te vinden voor legaliseren. ‘Zie je al heroïne in de supermarkt te koop liggen?’ Hij pleit voor een aanpak gericht op het beperken van de schade –harm reduction–, gecombineerd met intensief werken aan corruptiebestrijding en institutionele versterking. Dat is ook de aanpak die Maureen Meyer van het Washington Office on Latin America voorstelt. In de studie At a Crossroads: Drugs Trafficking, Violence and the Mexican State maakt zij een grondige analyse van de situatie in Mexico. Volgens haar vormt de aanpak van de Mexicaanse regering geen oplossing op lange termijn maar dient hij vooral om de aandacht af te leiden van de grondige hervormingen die Mexico nodig heeft op het vlak van politie en gerecht. Daarnaast moeten er ook veel meer inspanningen geleverd worden om de vraag af te remmen, door vooral te wijzen op de gevolgen voor de gezondheid.
Zowel Blickman als Meyer vinden dat de lakse wapenwet in de VS mee verantwoordelijk is voor het zwaar geschut waarmee de bendes ten strijde trekken. Dagelijks komen er in Mexico gemiddeld 2000 wapens en duizenden stuks munitie illegaal binnen, voor 90 procent afkomstig uit de VS. Tijd dus dat vanuit de VS ook andere inspanningen op de agenda komen dan dollars om militaire plannen te financieren.


De Mexicaanse kartels

Uit een onderzoek van de nationale gerechtelijke inlichtingendienst PGR, dat in januari vorig jaar bekend raakte, blijkt dat de drugsmaffia in Mexico gecontroleerd wordt door zeven families:

1. Het kartel van Tijuana, van de familie Arellano Félix, werkzaam in de noordwestelijke grens van Mexico met de VS maar ook aanwezig in het zuiden en het zuidoosten van het land.
2. Het Golf-Kartel, met invloed in 13 staten van Mexico, opereert in de streek van de Golf van Mexico.
3. Het kartel van Sinaloa, aanwezig in 17 staten van Mexico en opereert aan de kust van de Noordelijke Pacific.
4. Het kartel van Juarez heeft invloed in 21 staten, vooral in het noorden, maar sinds drie jaar opereert dit kartel ook in het zuiden en zuidoosten. Het kartel van Juarez en dat van Sinaloa vormen de Alliantie van de Gouden Driehoek of het kartel van de Pacifico.
5. Het Millenniumkartel van de broers Valencia. Invloed in zes staten, operationele cellen in vier.
6. De familie Amezcua Contreras heeft controle in 7 staten, maar haar markt strekt zich veel verder uit omdat ze gespecialiseerd is in synthetische drugs.
7. Het kartel van Pedro Díaz Parada opereert in zeven staten, vooral aan de zuidgrens, de Golfstrook en de staten Chihuahua en Durango.