Ze hebben het wel geweten

Gestoorde oranje mannen die actief een democratisch systeem onderuit proberen te halen. Ze doen dat niet alleen, zegt Jan Mertens. ‘Zij die er uit berekening en eigenbelang voor kiezen vazal te zijn, medeplichtig in de schaduw van een toxisch ego, zij dragen een grote verantwoordelijkheid.’

Elke dag opnieuw kan je keuzes maken. Heel kleine keuzes, die misschien ook heel groot kunnen worden. Je kunt ervoor kiezen om dicht bij je waarden te blijven in alles wat er op je weg komt. In veel gevallen zal je falen. Je zult dingen aan je voorbij laten gaan, er even geen zin in hebben, en er een rommeltje van maken. Het is allemaal meer dan menselijk.

Maar elke dag is er wel een of ander moment waarop je kunt kiezen. Luister ik echt naar wat iemand probeert te zeggen? Of is luisteren gewoon een vorm van wachten tot ik zelf iets kan zeggen? Zeg ik een klein vriendelijk woord voor de mevrouw in de winkel, die de hele dag de stress van klanten moet opvangen? Reageer ik wanneer de macho in een vergadering weer eens te veel egotijd opneemt? En wanneer die op een kleverige en neerbuigende manier een vrouwelijke collega in de hoek probeert te duwen? Neem ik het op voor een kind dat opgroeit in een onveilige omgeving, zonder geborgenheid? Neem ik de tijd voor een misschien maar heel klein gebaar, iets dat ik ook niet had kunnen doen?

Aan al die dingen moeten denken, is uitputtend en verwarrend. We hebben allemaal onze beschermingsmechanismen om moeilijke kwesties ver weg te houden en niet overweldigd te worden. We hebben tegelijk de kans – als een uitnodiging tot leven in waarheid – om in kleine momenten wel moedig te zijn, en niet te kiezen voor cynisme.

Kleine momenten in de kleine wereld kunnen een oefening zijn voor de grote wereld.

Kleine momenten in de kleine wereld kunnen een oefening zijn voor de grote wereld. Wanneer de grote wereld in toenemende mate absurd wordt, kan een schijnbaar kleine daad, waar dan heel veel moed voor nodig is, dat ene eiland van hoop worden.

Toch vind ik het behoorlijk kwellend. Heb ik wel, binnen mijn mogelijkheden, de dingen gedaan die ertoe doen? Heb ik wel voldoende gezien waar de tijd kantelt van draaglijk naar gevaarlijk? Ben ik rechtop blijven staan? Heb ik niet gezwegen en was ik bereid iets te verliezen? Het is moeilijk om over zo’n dingen te praten, omdat het misschien lijkt alsof je jezelf groot wil maken of erkenning wil krijgen.

Het tegendeel is waar, denk ik. Het gaat om een vorm van nederigheid en het verdedigen van menselijkheid ook wanneer niemand het ziet. Het is eveneens een poging om uit een logica van het gretige ego te blijven. Misschien kun je zo iets leren over wat nodig is om moedig te zijn daar waar iedereen het kan zien.

Symbolen van moed

Het verhaal van de Duitse Sophie Scholl is voor mij erg inspirerend geweest. Met de verzetsgroep die Weiβe Rose verspreidde ze een aantal pamfletten tegen het naziregime. Ze werden opgepakt. Zij en haar broer werden veroordeeld en geëxecuteerd in 1943. Ze hebben het verloop van de oorlog niet kunnen keren, maar ze zijn blijven leven in de herinnering van generaties na die gruwelijke oorlog. Ze bleven een symbool van moed in moeilijke tijden.

De nazi’s dachten onder meer dat ze de taal volledig konden koloniseren. Die jonge mensen die hun leven gaven, lieten dat niet toe en wilden zelf in hun woorden blijven spreken over waarheid en waardigheid. Hun verhaal is fascinerend, en zet tot diepe nederigheid aan. Het zegt tegelijk ook iets over zoveel andere mensen die zwegen, of opportunistisch de andere kant op keken en dat ook niet hadden kunnen doen.

Er zijn oneindig veel dimensies aan dit alles. Het vraagstuk van de vrijheid is er een van. We krijgen langs allerlei kanalen, vaak ook ideologisch gemotiveerd, de boodschap dat vrijheid iets zou zijn als vooral altijd je zin kunnen doen. Je niet moeten laten ‘hinderen’ door ethische afwegingen over de vrijheid van anderen. Je zonder schroom kunnen richten op je eigen ‘belang’.

In zo’n visie moet je jezelf geen grenzen opleggen en kun je ook voor jezelf rationaliseren dat je niet hoeft in te gaan op de uitnodiging van elke dag om een moedige keuze te maken voor een ander of voor iets dat groter is dan jezelf. Het fascinerende is dat bij veel mensen de onwil om vrijheid zelf verantwoordelijk in te vullen samengaat met het aanvaarden van een of andere grotere macht die dan wel op een desnoods harde manier de vrijheid mag inperken.

Het is een vorm van dissociatie, zo lijkt het wel. Liever zelf geen lastig gewetensprobleem dat je zou kunnen doen wankelen. Ik moest eraan denken toen ik die man hoorde die geïnterviewd werd op de Antwerpse Meir tijdens die beruchte koopzondag, ‘toen het nog een laatste keer mocht’. Hij zei iets als: ‘Als ze vinden dat het niet mag, dan moeten ze het maar verbieden. En als ze het niet verbieden, dan mag het en mag ik nu dus hier zijn. Meer heb ik er niet over te zeggen.’ Bij andere geïnterviewden viel op dat ze wel wisten dat het niet helemaal oké was, maar dat ze toch min of meer vonden dat al die anderen eigenlijk thuis hadden moeten blijven.

Narcistische consumptiedwang

Of je kunt je bevrijden van de narcistische consumptiedwang en er mee voor zorgen dat mensen die in het ziekenhuis werken niet bezwijken.

Zelf er in alle vrijheid voor kiezen om niet naar de koopzondag te gaan, is een keuze die de vrijheid van anderen wil versterken. Je kunt van jezelf vinden dat je mag doen wat je wilt, en dat ‘ze’ je maar moeten helpen als er iets gebeurt (zoals in het ziekenhuis terechtkomen), want ‘je hebt er toch belastingen voor betaald’. Je kunt vinden dat je binnenkort, tweede golf of niet, je ‘recht’ mag uitoefenen om op skivakantie te vertrekken.

Of je kunt je voor een deel bevrijden van de narcistische consumptiedwang en zo er mee voor zorgen dat mensen die in het ziekenhuis werken niet bezwijken. Je kunt er mogelijk zelfs mee voorkomen dat een of andere ‘sterke’ leider opstaat die in jouw plaats keuzes maakt en die je – zittend voor een haardvuur – ervan probeert te overtuigen dat je een Flandrien bent (zucht!). Het zijn kleine keuzes die je wel of niet kunt maken en die telkens een oefening kunnen zijn in kwetsbare menselijkheid en in kwetsbaar samenleven in een democratie.

Als we terugkijken naar de geschiedenis van het nazisme, is het een wezenlijke vraag: wat was als het ware het ultieme ‘tipping point’? Over die vraag zijn bibliotheken volgeschreven. Je zou die vraag ook ‘klein’ kunnen maken. Wanneer zijn mensen die wisten wat er aan het gebeuren was beginnen te zwijgen? Wanneer hebben mensen die mee aan het stuur zaten uit alledaagse kleine lafheid ervoor gekozen hun geweten te dissociëren? Wanneer hebben mensen die zelf graag macht wilden voor zichzelf beslist dat ze die razende krankzinnige wel min of meer konden gebruiken om zelf, in de schaduw, mee te genieten van de glorie?

Het is zo gemakkelijk en ‘veilig’ om al het kwaad samen te ballen in die ene Hitler, die dan de ultieme duivel is. Nadien kan men zeggen dat men alleen bevelen uitvoerde. Maar er zijn heel wat mensen die er mee voor gezorgd hebben dat de waanzin van die ene gevaarlijke man geïnstitutionaliseerd werd. Zij mogen niet uit beeld blijven.

Niet onwetend, maar medeplichtig

De voorbije dagen zagen we die werkelijk ijzingwekkende hallucinante beelden van de huidige Amerikaanse president die even kwam vertellen dat het tellen van de stemmen moest gestopt worden. Je kon daar een bang narcistisch kind zien, in een existentiële paniek. Je kon ook de keten van gebeurtenissen zien, de jaren daarvoor opgebouwd, maandenlang aangekondigd. Je kon een mogelijk kantelpunt zien, live op de televisie. Je kon zien waarom er in een democratie veiligheden zijn ingebouwd om dat wat kwetsbaar is, te beschermen tegen de tirannie. En je kon zien hoe een partij, die ondertussen stilzwijgend vehikel was geworden van de waanzin van die ene weerzinwekkende man, het zo ver had laten komen dat die laatste veiligheden mogelijk zouden worden aangevallen.

Ook nu is het zo gemakkelijk om die ene man tot de ultieme duivel te maken.

En ook nu is het zo gemakkelijk om die ene man, wiens naam ik weer niet zal noemen, tot de ultieme duivel te maken. We hebben veel te leren over waarom zoveel miljoenen mensen die zich verlaten voelen hun toekomst in handen willen leggen van een gevaarlijke gek.

Om dat te doen is er openheid en veel zelfreflectie nodig, geen neerbuigende veroordeling. Maar die kring van mensen die al jaren wel weten wat er gebeurt en vanop de eerste rij getuige zijn van een sluipende ontrafeling van alles wat waardig zou moeten zijn in een democratie, zijn niet onwetend, maar medeplichtig.

Ergens onderweg kantelt iets in de richting van een fascistische dictatuur en is de trein niet meer te stoppen. Spreken of toch maar zwijgen, dat kan het verschil maken, ergens in talloos veel kleine momenten. Stephen Colbert legde het ook goed uit in zijn striemende oproep aan de Republikeinen. Zij hebben het wel geweten, en ze hebben – als ze willen – de vrijheid om zelf te kiezen voor een vrijheid in verantwoordelijkheid.

Een democratie steunt op een gedeelde afspraak dat we ons samen aan de regels zullen houden, op waardige wijze, en dat we verantwoordelijk zullen handelen. We hebben nu andermaal gezien hoe kwetsbaar dat hoge ideaal kan zijn als mensen er bewust voor kiezen om cynisch te zijn. Het gebeurde allemaal voor onze ogen. We hebben het allemaal gezien.