Trumppresidentschap komt nu in gevaarlijke fase

‘Handelsoorlogen zijn leuk. Ze zijn makkelijk te winnen’, tweette de Amerikaanse president Donald Trump vorige week toen hij zich voornam tol te heffen op staal en aluminium. Trump geeft daarmee aan dat de bestaande wereldhandelsregels, wat hem betreft, genegeerd kunnen worden. Er spreekt een onwaarschijnlijke lichtzinnigheid uit die woorden.

Hij maakt zo de wereld minder voorspelbaar. Een onvoorspelbare wereld jaagt mensen schrik aan en bange mensen doen soms vreemde dingen. Hij lost zo ook een schot voor de boeg van de globalisering want het laat zich aanzien dat andere landen vergeldingsmaatregelen zullen nemen waardoor een handelsoorlog denkbaar wordt.

Maar er is meer: door het ontslag van Rex Tillerson als buitenlandminister en Gary Cohn als economisch topadviseur zijn twee van de laatste topmedewerkers die Trump durfden tegenspreken, vertrokken. Defensieminister Jim Mattis is zowat ‘the last man standing’.

Hoe dan ook zal Trump, omringd door jaknikkers, nu vrijer zijn om zijn instincten te volgen. Hij is vierkant tegen het Iranakkoord en de nieuwe buitenlandminister Mike Pompeo ook. Wat gebeurt er als Trump binnenkort die deal weigert te certificeren? Gaat Iran dan zo snel mogelijk voor kernbom?

Hoe zal aartsvijand Saoedi-Arabiê daarop reageren? En hoe zal Kim Jong-Un erop reageren? Zal dat zijn vertrouwen im een deal met de VS niet nog verminderen? Trump gaat naar de geplande topontmoeting met het idee dat Kim zijn kernwapens opgeeft. Die kans is heel klein. Hoe zal Trump omgaan met die “nederlaag”, gezien hij naar eigen zeggen ‘verliezen haat?’ Maar er zijn dus ook Trumps staaltarieven en het risico dat dit tot een handelsoorlog (en het einde van de globalisering) leidt. We gaan daar dieper op in.

Is Trump een andersglobalist?

‘Ben je dan niet blij dat Trump een einde maakt aan de globalisering?’ vroeg iemand me onlangs, omdat ik inderdaad altijd kritisch naar de globalisering heb gekeken. De grond van mijn kritiek was dat handelsregels zowat de enige mondiale regels waren die, via de Wereldhandelsorganisatie, ook afdwingbaar waren en daardoor ook nageleefd werden.

‘Een globalisering zonder sociale, fiscale en ecologische regels leidt tot rampen’

Die regulering van de handel vonden we op zich een goeie zaak, behalve dat die regels tot 1994 altijd tot stand kwamen zonder veel invloed van de ontwikkelingslanden, maar de kern van de andersglobalistische kritiek was dat sociale, fiscale, ecologische en financiële afspraken en regels even noodzakelijk waren. En dat een globalisering met sterke handelsregels maar zonder sociale, fiscale, financiële of milieuafspraken bijzonder onevenwichtig is.

Neoliberale globalisering leidde tot rampen

De kritiek was en is dat deze neoliberale variant van globalisering de mensheid naar rampen zou leiden. Correctie: intussen al heeft geleid. Een globalisering zonder ecologische regels leidt tot klimaatverandering en massale vernietiging van biodiversiteit. Een globalisering zonder financiële regels leidde in 2008 tot een financiële crash die de wereldeconomie aan de rand van de afgrond bracht en de geloofwaardigheid van westerse regeringen en dus de democratie ondergroef. Voor een deel terecht want die regeringen waren veel te gevoelig geweest voor de dereguleringslobby van de banksector.

‘Hoe lang kan een sociaal contract duren waarin de superrijken mensen amper belastingen betalen, maar wel profiteren van de voorzieningen die betaald worden met belastingen van de gewone mensen?’

Een wereld zonder fiscale en sociale afspraken leidde dan weer tot meer ongelijkheid en ondermijnde langs die weg de geloofwaardigheid van tal van regeringen omdat ze niet langer in staat bleken rechtvaardige samenlevingen te scheppen.

Hoe lang kan een sociaal contract duren waarin multinationale ondernemingen en superrijke mensen amper belastingen betalen, maar wel profiteren van de voorzieningen (infrastructuur, onderwijs, zorg, fundamenteel onderzoek,… ) die betaald worden met belastingen van de gewone mensen?

Daar bovenop kwam de toename van de migratiestromen – een logisch bijproduct van een open wereld met veel ongelijkheid. De aankomst in de rijke landen van veel arme mensen met andere culturen en talen riep veel vragen op bij mensen die hun inkomenszekerheid al bedreigd wisten, bovenop het sociale en culturele onbehagen van het leven in een omgeving die minder vertrouwd aanvoelt.

Al in 2007 schreef ik in ‘De Stille dood van het neoliberalisme’ dat de industriearbeiders die hun banen verloren en de migratie met lede ogen aanzagen de sociaaldemocraten zich afvragen waarom zij deze globalisering, en dus centrumlinks die dit mee organiseerde, zouden blijven steunen. Ik pleitte voor een wereld met veel meer sociale, fiscale en ecologische correcties om ongevallen te voorkomen. Met het neoliberale project waren de genoemde problemen hoe dan ook niet op te lossen, integendeel.

Trump: het resultaat van 30 jaar neoliberalisme

Hoe lang kan zoiets duren? The answer was blowing in the wind for some time maar nu kennen we het antwoord: tot de verliezers van de globalisering in de VS een man als Trump aan de macht brachten. Tot de Britse kiezers kozen voor Brexit en zich terugplooiden op het eigen land.

Dat de verliezers van de neoliberale globalisering reageren, is goed en begrijpelijk. Niet toevallig zijn de VS en het Verenigd Koninkrijk ook de twee landen die de meest onverdunde versie van de neoliberale globalisering op hun land af lieten komen. De moeilijke situatie van de Amerikaanse arbeiders is meer te wijten aan het Amerikaanse beleid dan aan het zogenaamde protectionisme van de EU en Japan.

De VS beschermden hun industrie-arbeiders altijd al minder dan de EU of Japan: de woeste wind van de wereldmarkten mochten volop industriesteden van de kaart vagen. Filmmaker Michael Moore bracht dat met zijn eerste film ‘Roger and me’ over de teloorgang van Flint Michigan indringend in kaart.

Meer algemeen is er ook minder sociale bescherming in de VS: dat Obamacare 40 miljoen mensen terug gezondheidsverzekering bezorgde, spreekt daarover boekdelen. De VS waren doorgaans ook afkerig tegenover het industriële beleid waarbij een overheid een strategie uittekent om bepaalde industrieën te versterken. Als gevolg van dat alles waren de VS en Groot-Brittannië de landen waar de inkomensongelijkheid het meest toenam. Is het dan toeval dat daar de afkeer van die globalisering en de open wereld waar ze voor staat het grootst is?

Helpt Trump de Amerikaanse burger?

Dat mensen die niks aan de globalisering hebben en kwaad zijn, is dus begrijpelijk. Vraag is of de Trumpaanpak hen zal helpen. Hoeveel visie steekt er achter zijn staaltarieven? Waarom voerde Trump de tarieven precies vorige week in?

Ongetwijfeld speelde de lokale verkiezing voor een Congreszetel, gisteren, in een district van Pennsylvania met veel staalindustrie daarin mee. Trump won het district in de presidentsverkiezingen met meer dan tien procent. Het is Trumpland en hij wilde er graag opnieuw winnen. Staaltarieven konden daarbij helpen. Het ziet ernaar uit dat die strategie niet is gelukt: de Democraat zou het nipt halen.

‘Trumps invoertarieven op wasmachines leidden onmiddellijk tot prijsstijgingen voor de Amerikaanse consumenten en knagen zo dus aan de koopkracht van burgers’

Over de bredere impact van de staaltarieven zijn veel vragen. De tarieven kunnen dan misschien wel wat jobs in de staalsector opleveren, maar zullen er elders veel meer kosten. Iedereen die staal gebruikt in de VS zal daar nu een kwart meer voor moeten betalen, waardoor die industrieën minder competitief zijn en daarom zullen er banen sneuvelen.

De invoertarieven die Trump eind januari op wasmachines invoerde, leidden onmiddellijk tot prijsstijgingen voor de Amerikaanse consumenten en knagen zo dus aan de koopkracht van burgers.

Ook op fiscaal vlak gaat Trump de verkeerde richting uit: de mensen die hem verkozen hebben, willen een wereld waarin zij en hun kinderen meer kansen krijgen. Een belastinghervorming die voor meer dan de helft naar de een procent rijksten gaat, beantwoordt niet aan die verzuchting. En wat gedacht van Trumps pogingen om Obamacare onderuit te halen? Ook dat zal miljoenen kwetsbare mensen weer hun toegang tot de gezondheidszorg belemmeren.

Vergeldingsspiraal

Bovendien zullen zijn staaltarieven vooral bondgenoten zoals de EU en Japan treffen. China zal er weinig van voelen want het is slechts goed voor twee procent van de Amerikaanse staalinvoer. De EU en Japan zijn echter allesbehalve protectionistische bastions. De gemiddelde invoertarieven in Japan bedragen 2,1 procent, in de VS is dat 2,4 procent en in de EU 3 procent. Het zijn niet die minieme tariefverschillen die voor grote handelstekorten zorgen, die zijn immers het gevolg van hele reeks factoren. Deze “bondgenoten” hebben dus echt wel redenen om te vragen waarom de VS tol heffen op hun staal en om vergeldingsmaatregelen te treffen.

Trump wil zijn staaltarieven invoeren om redenen van nationale veiligheid: een land kan zijn veiligheid niet garanderen als het staal moet invoeren van zijn bondgenoten, zo is kennelijk de redenering. Tegelijk krijgen de Europeanen te horen dat ze de Trumptarieven kunnen ontlopen of afkopen als ze hun wapentuig in de VS kopen.

Waar is hier de logica? Is onze nationale veiligheid dan niet in het gedrang als we onze wapens uit de VS moeten invoeren, terwijl de VS hun veiligheid bedreigd weten als ze hun staal uit de EU moeten invoeren? Het houdt gewoon geen steek en geeft elk ander land een reden om ook op basis van nationale veiligheid nieuwe tarieven in te voeren.

De Wereldhandelsorganisatie (WTO) voorziet de mogelijkheid om, vooral in tijden van oorlog, invoertarieven in te voeren omwille van de nationale veiligheid. Toch zit men bij de WTO erg verveeld met de kwestie. ‘Het is voor handelsexperten erg delicaat te gaan beslissen wat de nationale veiligheid van een land inhoudt. Tegelijk dreigt elk land hiervan gebruik te maken als de VS dit erdoor krijgen. Deze staaltarieven goedkeuren, kan het hele bouwwerk van WTO-regels ondergraven.

Trump maakt nationalistisch speelgoed van de economie

Handelsregels, en dus ook de bestaande tarieven, komen tot stand in onderhandelingen tussen soevereine naties. De VS hebben die uit vrije wil onderschreven. Meer zelfs, de VS waren eigenlijk de grote promotor van de wereldhandel gebaseerd op regels en afspraken.

Trump gedraagt zich als een gevaarlijke gek door de bestaande regels, de handelsregels, weg te vegen. ‘Handelsoorlogen zijn leuk en makkelijk te winnen,’ oreert hij. Zo’n uitspraak betekent eigenlijk dat de Wereldhandelsorganisatie op de schop mag, dat het leuk is om de gemaakte afspraken aan je laars te lappen.

Dat blijkt ook in de praktijk, de VS benoemen geen nieuwe rechters meer voor het beroepshof van de WTO zodat de organisatie niet langer haar werk kan doen. Dat alles betekent dat de regels die de wereldeconomie voorspelbaar maken, worden weggeveegd.

‘Als Trumps invoertarieven mensen raken in China of de EU, en die nemen tegenmaatregelen die op hun beurt de Amerikaanse economie en burgers pijn doen, is het niet zo moeilijk om van de EU en China de vijand te maken’

Er komt dus meer onvoorspelbaarheid, terwijl iedere economische actor zekerheid wil. Onzekerheid scheppen, tast de economie aan. Is dat in het belang van de mensen die Trump verkozen? Maar het gaat veel verder, Trump lijkt goed op weg om van economie en handel nationalistisch speelgoed te maken. Dat is levensgevaarlijk. Waarom?

Als hij met zijn invoertarieven mensen pijn doet in China of de EU, en die nemen tegenmaatregelen die op hun beurt de Amerikaanse economie en Amerikaanse burgers pijn doen, is het niet zo moeilijk om van de EU en China de vijand te maken. En vijandbeelden kunnen tot oorlog leiden. Daarom heeft Paul De Grauwe gelijk. Dit kan tot oorlog leiden.

Trump maakt overigens al doden. Klimaatverandering is immers geen verre fantasie meer, ze maakt nu al doden omdat ze aardverschuivingen, orkanen, hittegolven, bosbranden in de hand werkt die slachtoffers maken.

Als de grootste economie ter wereld het klimaatverdrag van Parijs opzegt en terug voor steenkool gaat, en zo meer broeikasgassen in de lucht blaast, speel je met mensenlevens, ergens in de wereld. Trump is een klimaatkiller. Kan de wereld dat zomaar laten passeren?

Op de vraag hoe de EU op deze en andere uitdagingen kan reageren, antwoord ik in een volgende bijdrage.