Moïsi (72) maakt zich op voor de grootste strijd van zijn leven, voor gerechtigheid en humanisme

Dominique Moïsi: ‘Europa heeft een fundamenteel gebrek aan zelfvertrouwen’

© Xander Stockmans

Dominique Moïsi

Het zijn soms de details die de grote verandering zichtbaar maken. In de trein van Brussel naar Leuven waren Dominique Moïsi de bladeren aan de bomen opgevallen. Hij kon het zich niet herinneren, vertelt hij in een etablissement van standing op de Leuvense Grote Markt, dat de bomen zo laat in november nog in blad stonden. Misschien omdat hij er als specialist internationale politiek nooit op gelet had. Of nooit op had hoeven te letten. Het lijkt niets, zegt hij, maar er schuilt een wereld achter die we niet kennen, een vreemde aarde met nieuwe, onverwachte en ontwrichtende wetmatigheden.

‘Onbekend terrein’ noemen klimaatwetenschappers de aarde met een ontregeld klimaat. De laatste keer dat er zich zoveel CO² als nu in de atmosfeer bevond, was 3 tot 5 miljoen jaar geleden en toen was er van de mens, laat staan van zijn beschaving, nog geen sprake. Net zoals bladeren aan de bomen eind november maakten we dit als mensheid nooit eerder mee.

Er is nog iets anders dat Moïsi zich niet kan herinneren zolang hij leeft. En dat is het gevoel dat hij de laatste jaren met zich mee lijkt te slepen als een koffer vol stenen. Het gevoel dat alles wat zeventig jaar lang zo zorgvuldig is opgebouwd, nu op springen staat. Democratie. Mensenrechten. Humanisme. Grote woorden, prachtige idealen waarmee de Europese Unie aanvankelijk aan elkaar werd gesmeed, maar die men stelselmatig vergat te onderhouden en te smeren.

Een dag voor Moïsi in Leuven arriveert, is de Franse president Macron vanuit Brussel naar Parijs vertrokken en zijn in exact de tegenovergestelde beweging de gele hesjes vanuit Frankrijk de grens overgestoken om in Feluy en later Neder-over-Heembeek olieopslagplaatsen te blokkeren. Het is een ongeorganiseerde beweging van boze burgers die Moïsi als overtuigde man van het centrum ongemakkelijk maakt. Niet door hun boosheid en woede, wel door de mogelijk verborgen agenda.

Met enige terughoudendheid verwoordt hij het zo, op deze novemberdag in Leuven: ‘Het doet zowel denken aan de boerenopstand uit de Middeleeuwen als aan de milities in de jaren dertig. Ik denk dat we onderscheid moeten maken tussen de oorzaak van deze opstand en de aanjagers ervan. Er is een echte wanhoop, een werkelijke woede. De extra belasting op diesel is de druppel geweest die de emmer van colère heeft doen overlopen. Die woede moet je ernstig nemen. Zoals ik beschreven heb in een van mijn vorige boeken, De geopolitiek van de emotie, zijn gevoelens essentieel om de wereld te begrijpen. In dat boek had ik het over Europa, Azië en het Midden-Oosten als de regio’s van de angst, de hoop en de vernedering. Er is een vierde emotie bijgekomen: de woede.’

Moïsi over de gele hesjes: ‘De malaise is reëel. Er is een echte wanhoop, een werkelijke woede. Maar ik huiver van de extreemrechtse recuperatie’

‘Maar het stoort me ook dat minstens een deel van de boze mensen gemanipuleerd of bespeeld wordt door extreemrechts. Er zijn al homo’s aangevallen, zwarten belaagd, men heeft illegalen uitgeleverd aan de politie. Je kunt maar beter niet te anders zijn als je zo’n geel hesje aantrekt. Dus ja, de malaise is reëel. Frankrijk is een diep verdeeld land. Men heeft het al gehad over het vergeten Frankrijk, het achtergelaten Frankrijk, het is een Frankrijk dat lijdt en dat terecht boos is als blijkt dat de topman van Renault-Nissan veertig miljoen euro aan belastinggeld heeft ontdoken, terwijl zij hun laatste cent moeten betalen voor een paar liter diesel. Maar ik huiver van de extreemrechtse recuperatie.’

Men kan het ook beschouwen als een terechte reactie op de arrogantie van de macht. Ook Macron, een president die u openlijk steunt, kan men die arrogantie verwijten.

Dominique Moïsi: Wat wilt u dat ik zeg? Hij is jong, amper veertig jaar. Met een grote intelligentie, een enorme energie en de moed om vastgeroeste modellen los te wrikken. Maar het klopt dat hij een vorm van diepmenselijkheid mist. Hij is een man die zelden tegenslag heeft gehad, die weinig moeilijkheden heeft gekend. Al zijn leven lang ervaart hij dat hij beter, slimmer, knapper is dan de mensen om zich heen. Het is een van de redenen waarom hij bijzonder moeilijk kritiek aanvaardt. Hij is niet ongevoelig voor narcisme en ijdelheid. Maar wat is het alternatief? Wat als hij faalt? Dan is de toekomst van Frankrijk het heden van Italië, met dat verschil dat Frankrijk een strak georganiseerde staat heeft en de impact groter zal zijn. Macron is in mijn ogen de laatste vesting tegen extreemrechts en het populisme. Als je de democratie genegen bent, kun je niet anders dan schouder aan schouder met hem staan.

Is er echt geen alternatief? Nicolas Hulot, de voormalige minister van sociaalecologische transitie, maakte onlangs in een interview duidelijk dat de sociale maatregelen die hij aan zijn ecologisch beleid wilde koppelen door Macron geschrapt werden. Stelde hij geen alternatief voor dat de woede van de gele hesjes getemperd had?

‘Ecologisten vertegenwoordigen de hoop. Er is geen enkele twijfel aan de legitimiteit van de strijd voor een leefbare wereld voor iedereen’

Dominique Moïsi: De ecologisten vertegenwoordigen voor mij de hoop. Mijn toekomstvisie is een politiek centrum dat de ecologische waarden volledig omarmt. Er is geen enkele twijfel aan de legitimiteit van de strijd voor een leefbare wereld voor iedereen. Wat de gele hesjes ook laten zien is dat een ecologisch beleid sociaal moet zijn. Onlangs zag ik een kaart van het Franse spoornetwerk in 1930. Het was zóveel fijnmaziger. Ieder dorp was met de trein bereikbaar. Als je dat afbreekt en je biedt geen alternatief, dan worden de mensen boos. Het bewijst ook de kwetsbaarheid van onze samenlevingen. Alles lijkt tegelijkertijd te kantelen. Het internationale systeem kraakt in zijn voegen, Amerika is Amerika niet meer en is zijn kompas al even kwijt, China evolueert in sneltempo.

Intellectuele luiheid in een intellectuele woestijn

Maar dat kun je moeilijk een democratisch succes noemen.

Dominique Moïsi: Dat is het minste wat je kunt zeggen. De liberale democratie staat onder druk van de illiberale. Hongarije, de Verenigde Staten, Israël, Brazilië, India, waar er een duidelijke toename is van een onverdraagzaam, religieus nationalisme. We staan op een keerpunt. Tegelijkertijd bevinden we ons in een soort intellectuele woestijn. Er wordt veel geroepen en weinig nagedacht of geluisterd.

Ook de Europese droom lijkt verwaterd tot een administratieve machine. Hoe kijkt u als overtuigd Europeaan naar de huidige Europese Unie, naar een Europa waarvan de markt misschien eengemaakt is, maar waarvoor niemand verder nog warm lijkt te lopen?

Dominique Moïsi: Het grote voordeel is dat in een wereld waarin veel onbeheersbaar en oncontroleerbaar lijkt, waarin de VS niet meer betrouwbaar zijn, waarin Rusland een militaire grootmacht op lemen voeten is, waarin terrorisme een bedreiging vormt, Europa steeds onmisbaarder wordt. Europa wekt misschien weinig warme gevoelens op, het is verantwoordelijk gesteld voor de crisis en de werkloosheid, toch lijkt het onontkoombaar, precies omdat we in een wereld van tien miljard mensen steeds minder voorstellen als we niet samenwerken.

In vergelijking met de grote stichtingsdroom van de grondleggers van Europa klinkt dat als het argument van het minimum.

Dominique Moïsi: Europa is opgericht op de ruïnes van een vreselijke oorlog. Het was een andere wereld en het spijt me erg dat de Europeanen er niet in geslaagd zijn hun verhaal van samenhang te vernieuwen. Dat is te wijten aan intellectuele luiheid, aan zelfgenoegzaamheid. Europa is bureaucratisch geworden, een regelmachine. Als ik door de gangen van de Europese Commissie loop, ervaar ik daar bitter weinig bij. Behalve dan een soort droefheid over wat er van die droom is geworden. Europa kan pas tot zijn recht komen als het zich buigt over de echt grote en belangrijke thema’s, als het mensen werkelijk beschermt en houvast biedt en ze niet van zich vervreemdt, zoals nu zo vaak het geval is.

Migratie is een van die grote thema’s. Europa slaagt er nauwelijks in om daarin een duidelijke keuze te maken. Ook met die grote thema’s lijkt het niet te lukken.

Dominique Moïsi: Het is een typisch thema op het kruispunt van emotie en redelijkheid. Rationeel is de som snel gemaakt. Je hoeft alleen maar naar de Europese demografie te kijken. Europa veroudert en we hebben migranten en vluchtelingen nodig. Emotioneel reageren we verkrampt. We zijn bang om te verdwijnen, om onbeduidend te worden. Waar het ons aan ontbreekt, is politici die duidelijk uitleggen waarom ons lot met dat van Afrika verbonden is.

‘Waar het ons aan ontbreekt, is politici die duidelijk uitleggen waarom ons lot met dat van Afrika verbonden is. Europa heeft de dynamiek, de levenskracht, de energie van Afrika nodig’

Sta me toe dat ik even een persoonlijke ervaring met u deel. Toen ik zeventig werd, ben ik verliefd geworden op een oud Afrikaans object, een houten scepter van de Mossi in wat nu Burkina Faso is. Als ik dat in mijn handen houd, dan heb ik de indruk dat het me kracht geeft. Een man van zeventig heeft dat nodig. Ik zie de relatie tussen Europa en Afrika zoals mijn verhouding tot dat object. Europa heeft de dynamiek, de levenskracht, de energie van Afrika nodig. Objectief kunnen we niet zonder elkaar, maar emotioneel zijn we bang. Het is een fundamenteel gebrek aan zelfvertrouwen.

Er is nauwelijks een politicus die dit durft te zeggen, die durft uit te spreken dat Afrika en Europa objectief met elkaar verbonden zijn.

Ik ben proMO*

 

Steun ons unieke non-profit mediaproject en word proMO*.

Je ontvangt ons magazine en geniet van een pak andere voordelen

Je maakt MO* mee mogelijk en steunt ons in onze missie.

Voor € 4,60/maand of € 60/jaar.

Ik word proMO*

Dominique Moïsi: Tja. Veel mannen en vrouwen aan de macht zijn banger een verkiezing te verliezen dan hun ziel. Volgens mij kun je een verkiezing altijd weer winnen, maar het is onmogelijk je ziel terug te winnen als je te veel twijfelachtige compromissen hebt gesloten.

‘We dansen altijd op een vulkaan’

We hebben net de wapenstilstand van 1918 herdacht. Er is de voorbije jaren wel vaker verwezen naar het boek Slaapwandelaars van Christopher Clark en naar het feit dat de wereld opvallende gelijkenissen vertoont met die van juni 1914, de maanden voor het begin van de Eerste Wereldoorlog.

‘Misschien kan de geschiedenis ons wel redden. Misschien is de collectieve herinnering krachtig genoeg om een ramp te voorkomen. Al vrees ik ook onze aanleg voor amnesie’

Dominique Moïsi: Er zijn zeker overeenkomsten, maar er zijn vooral grote verschillen. In 1914 kenden we de gruwelijke gevolgen van de Eerste en de Tweede Wereldoorlog nog niet, we konden ons nog geen wapen voorstellen dat de hele wereld kon vernietigen. Misschien kan de geschiedenis ons wel redden. Misschien is de collectieve herinnering krachtig genoeg om een ramp te voorkomen. Al vrees ik ook onze aanleg voor amnesie. Volkeren die geen of nauwelijks oorlog gekend hebben, kunnen de neiging hebben het gedrag van hun voorouders bijna mechanisch te kopiëren of te herhalen. Oorlog is abstract geworden. Je kunt een dorp uitmoorden met een paar drones. Ik maak vaak de vergelijking met 1989. Toen had je een domino van positieve gebeurtenissen. Alles viel de goede kant op. Totalitaire landen vervelden tot democratieën. Vandaag vallen de stenen in de andere richting, die van het autoritaire en fascistische.

Als zoon van een man die een concentratiekamp overleefde, is de oorlogsherinnering onlosmakelijk verbonden met uw eigen leven. Is de verbazing over deze ruk naar het autoritaire groter voor u?

Dominique Moïsi: Het verhaal van mijn vader heeft me geleerd waakzaam te zijn. ‘We dansen altijd op een vulkaan’, zei hij. Het ergste en het beste kunnen altijd gebeuren. Maar, zo leerde hij mij ook, beide zijn niet onvermijdelijk. Ik heb een boek aan hem gewijd, Le juif improbable, waarin ik beschrijf dat de diepe angst die hij gekend heeft, mij gevoed heeft met hoop. Dat is zijn erfenis. Als je de cijfers erbij neemt, dan was het overleven van mijn vader een statistische aberratie. Het konvooi waarmee hij naar Auschwitz gedeporteerd is, bestond uit duizend mensen. Vier ervan zijn teruggekeerd. Hij was een historische uitzondering. Een vergissing, zouden sommigen voor de oorlog gezegd hebben. Ik had nooit geboren mogen worden. Mijn leven is een gewonnen leven. Daardoor probeer je je te concentreren op de essentie. Maar het geeft je ook een levenslang gevoel voor verantwoordelijkheid. Ik heb de pijn van mijn vader gezien. Niet alleen de pijn van de herinnering aan onvoorstelbare gruwel, maar ook de pijn van het gebrek aan erkenning. Mijn vader sprak niet over zijn ervaringen. Na de oorlog had hij het geprobeerd. Niemand luisterde. Toen zweeg hij. Als zoon hou je daar een bijzondere gevoeligheid aan over.

Een gevoeligheid voor onrecht?

Dominique Moïsi: Voor de herhaling van de geschiedenis. Een diep besef dat de geschiedenis zonder wetmatigheid is, dat ze kan ontsporen als we onachtzaam en zelfgenoegzaam zijn.

© Xander Stockmans

 

De ober brengt garnaalkroketten met gefrituurde peterselie. Moïsi laat zijn ogen langs de houten lambrisering van de brasserie glijden, met een opvallend aandachtig gebaar strijkt hij het witte tafellaken glad, dan kijkt hij me strak aan. ‘Ik ben op een leeftijd gekomen waarop een mens zich afvraagt: waarvoor heb ik gestreden? Ik weet het heel goed. Het zijn de waarden waarin ik geloof en die ik hoogacht, waarden die ons tot betere mensen maken.’

Hij telt zijn waarden op de vingers van een hand. ‘Democratie, de verzoening tussen volkeren, de mensenrechten. In november 1989 dacht ik dat we gewonnen hadden. Vroeger dan verwacht. En nu, in november 2018 heb ik het gevoel dat ik nergens sta met mijn strijd.’ Hij prikt in de garnaalkroket en telt daarna op zijn andere hand de dreigingen op. ‘Europa staat onder druk, de verzoening tussen Israël en Palestina is verder weg dan ooit, de Verenigde Staten hebben een president die handelt als een clown maar vooral zijn eigenbelang nastreeft. Dat is een bitter gevoel. Ik heb oprecht gestreden voor een betere wereld, vanuit het zeer joods-bijbelse perspectief dat ieder mens de taak heeft om tijdens zijn korte verblijf op aarde de wereld te herstellen en aan de volgende generatie een wereld door te geven die net iets minder verbrokkeld en gebroken is. Ik ervaar het tegenovergestelde. Het is alsof ik mijn kinderen en kleinkinderen een wereld in verval nalaat, een wereld die meer gebroken is dan ik ooit gekend heb. Ik ben 72 en het grootste gevecht van mijn leven moet nog beginnen.’

Hij neemt zijn servet, veegt zijn mond af, legt het bestek in strak gelid op zijn bord en zegt: ‘Er is veel om over te wanhopen en toch ben ik hoopvol. Er staat veel op het spel en de mensen van het midden moeten nu hun nek uitsteken. Het nadeel van een gematigd man is dat hij ook gematigd is in zijn gematigdheid. Het is er de tijd naar om gepassioneerd gematigd te zijn.’

Hij legt zijn handen op de tafel en staat op. ‘Nu moet u mij excuseren. Ik wil even rusten.’ Hij trekt zijn jas aan, zet zijn hoed op en neemt afscheid. Dit is een man die zich klaar maakt voor de strijd.

Van Dominique Moïsi verscheen onlangs Triomf van de angst. Andere – en interessantere – boeken zijn De geopolitiek van emotie en Le juif improbable. Vorige maand ontving Moïsi de Spinozalens.

Dit artikel werd geschreven voor het winternummer van MO*magazine. Voor slechts €28 kan u hier een jaarabonnement nemen!

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.