‘#EndSARS is een uitgestoken hand van de Nigeriaanse jongeren’

Nadat in de Nigeriaanse stad Ughelli een ongewapende jongen doodgeschoten wordt door agenten van de SARS-politie-eenheid, breekt een golf van protest los. Maar #EndSARS, zoals het protest werd gedoopt, staat voor een veel ruimer proces van verandering, een uitgestoken hand van de jeugd incluis, zegt de Nigeriaanse politicoloog Tarila Marclint Ebiede. ‘Het lijkt er jammer genoeg op dat de regering die aan het negeren is.’

In de jaren negentig werd in Nigeria de SARS-politie-eenheid (Special Anti-Robbery Squad) opgericht om het banditisme in het land te bestrijden. Maar in de loop der jaren vervelde het eliteteam tot een gevreesde eenheid. De gevallen van extreem machtsmisbruik en mensenrechtenschendingen zijn niet meer te tellen.

De dood van de jongen in Ughelli begin oktober lokte een protestgolf uit in het hele land, getrokken door jonge Nigerianen. Ze doopten hun protest #EndSARS. Op 22 oktober kondigde de Nigeriaanse president Muhammadu Buhari aan dat de SARS-unit ontmanteld zou worden. Maar dit zet weinig zoden aan de dijk. Zo blijkt uit dit interview met de Nigeriaanse politicoloog Tarila Marclint Ebiede, verbonden aan het Centrum voor Onderzoek naar Vrede en Ontwikkeling van de KU Leuven.

Kan u mij meenemen naar de periode waarin de SARS-politie-eenheid werd opgericht?

Ebiede: Dat was een moeilijke periode voor Nigeria, want het land worstelde met de nasleep van de oliecrisis van de jaren tachtig. De hele financiële planning van het land was gebaseerd op olie, dus de wereldwijde crash in de olieprijzen veroorzaakte ernstige problemen voor Nigeria.

De staat verloor enorme inkomsten en was niet in staat om haar sociaal contract tegenover de bevolking na te komen. Slecht beleid en grootschalige corruptie speelden deze economische ramp verder in de kaart. Een algemene staat van armoede begon de maatschappij te vormen.

Ik groeide toen op. Vanzelfsprekende producten als melk waren er niet. Fabrieken sloten, de industrie stokte. De middenklasse verdween door gebrek aan jobs, hoogopgeleiden en jonge mensen verlieten massaal het land. Er was een enorme plattelandsvlucht, mensen zochten kansen in de stad. In grote steden zoals Port Harcourt, Lagos en Ibadan begonnen de misdaadcijfers al snel te stijgen.

Aanvankelijk was het de Nigeriaanse politie die misdaad bestreed, maar met de stijgende misdaadcijfers werden speciale eenheden opgericht. In Port Harcourt, waar ik opgroeide, noemden we de lokale eenheid Operation Flush – de bandieten moesten ‘weggespoeld’ worden.

In de hoofdstad Lagos werd een speciale eenheid opgericht die gewapende bandieten moest aanpakken en zo de veiligheid van ons allemaal moest garanderen. Dat werd de SARS. Het was relevant, want er was effectief een probleem. Was de oplossing de juiste? Dat is de vraag die zich vandaag opdringt.

Genormaliseerd politiegeweld

Kregen eenheden als SARS aanvankelijk steun van de bevolking?

Ebiede: Ja, mensen waren blij dat het misdaadprobleem werd aangepakt. Ik herinner mij dat we in onze handen klapten wanneer de eenheden in hun pick-ups voorbijreden. In Nigeria was er toen een groot netwerk van gewapende overvallers actief en de mensen waren blij dat het netwerk werd opgerold. SARS was nodig.

Wanneer begon het tij te keren?

‘Veel Nigerianen vinden het normaal dat de politie iemand een pak slaag geeft.’

Ebiede: Wie lang genoeg in Nigeria woont, normaliseert politiegeweld. Je denkt dat het normaal is dat de politie iemand een pak slaag geeft. Pas als je afstand neemt, besef je hoe fout dat is.

Voor mij kwam de omslag toen ik politieke wetenschappen begon te studeren. Door onderzoek leerde ik dat het gedrag van eenheden als SARS een precedent creëert voor zware mensenrechtenschendingen, nu en in de toekomst. Ik besefte dat de SARS geen oplossing voor het misdaadprobleem kon zijn.

In 2017 werd een commissie opgericht om de wandaden van de SARS te onderzoeken. Waarom werden de resultaten nooit gepubliceerd?

Ebiede: Het gebeurt vaak dat dergelijke rapporten niet openbaar worden gemaakt. We moeten beseffen dat de SARS zich schuldig maakte aan grove mensenrechtenschendingen, kidnapping en moord. Dat is bewezen, en de feiten zijn bekend bij de overheid.

De vraag is nu: Hoe gaan we ervoor zorgen dat recht zegeviert. De enige conclusie die ik kan trekken, is dat de overheid de SARS-eenheid niet aan de rechter wil onderwerpen. Het zou diepere problemen in het Nigeriaanse rechtssysteem aan het licht brengen.

Los van alle voorstellen die nu worden gelanceerd – kleine zaken om de mensen op korte termijn tevreden te stellen – is dat rapport het belangrijkste beschikbare instrument om het probleem aan te pakken. Alle feiten staan erin. Het rapport dateert van 2017, dus er zou wel nog een tweede rapport moeten komen voor de misdaden die sindsdien zijn begaan.

Het rapport moet dus openbaar gemaakt worden. En dan kan de regering twee dingen doen: de feiten accepteren of ze weerleggen.

Het rapport werd opgesteld door de regering zelf. Vertrouwt u de inhoud dan wel?

Ebiede: Ik heb er een relatief vertrouwen in, omdat het onderzoek werd uitgevoerd door onafhankelijken, weliswaar op vraag van de regering. Ik heb verstaan van onder meer journalisten die over het thema schrijven dat het onderzoek goed werd uitgevoerd. De getuigenissen staan erin met bewijsmateriaal, en laat dat net het lastigste zijn in elke rechtsgang: het bewijs verzamelen.

Over de conclusies van het rapport kan ik niets zeggen omdat die nooit gepubliceerd werden.

Eerst taal, dan actie

Ziet u een lijn in de slachtoffers van de SARS? Moeten we het zien als een paramilitaire beweging met politieke doelen, of eerder als een eenheid die gaandeweg de pedalen is verloren?

Ebiede: Het is geen paramilitaire beweging, het is duidelijk dat het geheel gaandeweg ontspoorde. Desondanks zijn er wel bewijzen van doelgericht geweld. Dat kan om politieke redenen zijn – SARS als lange arm van leidende politieke figuren – of voor economische motieven. Daar bestaan getuigenissen over.

Belangrijker is dit: Het feit dat gewone mensen gaandeweg ook een beroep zijn beginnen doen op de SARS. Mensen die bijvoorbeeld een probleem hebben met een buurman en beroep doen op de SARS om het op te lossen. Vragen aan de SARS om een probleem op te lossen, wordt als makkelijker gezien dan naar de gewone politie te gaan of naar een bemiddelaar.

Omdat ze geld aanvaarden?

Ebiede: Ja, ze laten zich betalen voor diensten. En veel mensen zijn gaandeweg een geloof beginnen ontwikkelen dat de SARS heel effectief is in het oplossen van problemen. Geweld is bovendien erg aanwezig in de Nigeriaanse maatschappij.

Enig idee hoe dat komt?

Ebiede: (Lange stilte) Geweld komt niet uit het niets. Het groeit eerst als een gedachte. Dan manifesteert het zich in de taal, en dan pas in actie. Ik weet het niet. Nigeria is sowieso een heel fysieke maatschappij… Ik weet het niet.

‘SARS is het addergebroed van de Nigeriaanse maatschappij als geheel.’

Waarom is nu net de SARS-eenheid zo gewelddadig?

Ebiede: De realiteit is dat legale manieren om een dispuut te beëindigen nagenoeg onbestaande zijn. Mensen willen snelle oplossingen, en dus zoeken ze de oplossing bij de SARS.

Zo heeft de eenheid gaandeweg een heel belangrijke functie gekregen in de maatschappij. Die functie weerspiegelt zich natuurlijk in de psyche van de SARS-agenten als individuen. Ze beginnen zich tezelfdertijd aanklager én rechter te wanen.

Het lijkt erop dat de maatschappij zelf dit monster heeft gebaard.

Ebiede: Dat is inderdaad de samenvatting. De SARS is het addergebroed van de Nigeriaanse maatschappij als geheel.

Koloniale continuïteit

Op 3 oktober wordt een Nigeriaanse jongen doodgeschoten door SARS-eenheden, het zoveelste geval van zinloos politiegeweld. De moord brengt een gigantische protestgolf op gang in het hele land. Behalve dat deze jongen naamloos is gebleven – was deze jongen de George Floyd van Nigeria?

Ebiede: De moord op de jongen bracht een protestgolf op gang in het hele land. Er zijn grote gelijkenissen. De economische omstandigheden, het groeiende bewustzijn van jonge mensen en de opkomst van sociale media bijvoorbeeld.

Laten we ook het spontane karakter van de protestgolf niet vergeten. Ik zie ook parallellen met de start van de Arabische Lente, toen een visverkoper zich in brand stak uit onvrede met het politieke regime.

‘De situatie van zwarte mensen, waar ook ter wereld, is precies dezelfde.’

Ik wil hier iets aanraken op een meer filosofisch niveau. De situatie van zwarte mensen, waar ook ter wereld, is precies dezelfde.

De structuur van de globale macht ondergraaft de waardigheid van zwarte mensen – ook in Nigeria. Maar de president van Nigeria is toch zwart, zal je zeggen. Dat is waar. Maar de wet die de basis legt voor onze politie, bijvoorbeeld, stamt uit de koloniale tijd. Op basis van die wetten, kan je tot op vandaag gearresteerd worden, voor zaken als ‘wandering’ – ‘ronddolen’. Dat is een wet die werd ingevoerd door de kolonialen opdat zwarte mensen niet in de Europese en dus witte wijken zouden komen.

De koloniale logica is nog steeds intact.

Ebiede: Exact. Er is een laagje menselijkheid over gedrapeerd, maar het systeem is nog steeds intact. Het is gebaseerd op goedkope arbeid en geweld voor wie niet in de pas loopt. Denk aan onderbetaalde fabrieksarbeid in de Verenigde Staten, of aan slavenarbeid in Congolese kobaltmijnen. Precies dat is wat #EndSARS linkt met #BlackLivesMatter, maar ook met gelijkaardige bewegingen zoals #ThisFlag in Zimbabwe en de recente protesten in Angola.

Maar de strijd voor rechtvaardigheid is geen strijd verdeeld langs raciale lijnen. Kijk naar de protesten in Chili, dat zijn blanke mensen. Kijk naar de gemarginaliseerde blanke bevolking van de Bible Belt in de Verenigde Staten. Het lot van die mensen is verbonden aan de bevrijding van hun zwarte landgenoten.

Stad versus platteland

‘De strijd voor rechtvaardigheid is geen strijd verdeeld langs raciale lijnen.’

Zijn er nog andere breuklijnen die in de kaart spelen van de #EndSARS-protesten? Ik denk bijvoorbeeld aan de breuklijn tussen stad en platteland.

Ebiede: De missie van SARS is om gewapend banditisme aan te pakken, wat natuurlijk meer een stedelijk fenomeen is. Precies daarom zien we dat de betogingen zich ook in de steden afspelen.

Tegelijkertijd is er een enorme plattelandsvlucht, dus het onderscheid vervaagt. Jonge mensen komen vanuit het platteland massaal terecht in arme, grootstedelijke wijken. En met technologie die binnen handbereik komt, zien jonge mensen kansen. Maar vandaag worden ze vooral gebruikt als goedkope arbeidskrachten, of voor politiek gewin op korte termijn.

De stedelijke jeugd wil kansen krijgen, maar ze wordt in plaats daarvan voortdurend gecriminaliseerd door politieke elites.

De grootste veiligheidsuitdagingen voor de Nigeriaanse staat bevinden zich op het platteland.

Ebiede: Inderdaad, denk aan Boko Haram, de militanten in de Nigerdelta, de strijd tussen landbouwers en veetelers. Dat zijn bewegingen die levensbedreigend zijn voor de Nigeriaanse staat.

‘Dit is de tragedie van de Nigeriaanse staat. Wat het probleem ook is, het antwoord is geweld.’

Als je daartegenover #EndSARS zet: een burgerlijke, vreedzame beweging, die niets meer vraagt dan de heronderhandeling van het sociaal contract dat de staat heeft met haar burgers. En toch bestrijden ze #EndSARS met dezelfde middelen als degene waarmee Boko Haram wordt bestreden.

Die onmogelijkheid om het verschil in context te zien, is de tragedie van de Nigeriaanse staat. Wat het probleem ook is, het antwoord is geweld. Onafhankelijk van religie, leeftijd of etniciteit.

Hoe reageert de politieke klasse op de betogingen? Komt er steun uit politieke hoek?

Ebiede: Je moet dit goed begrijpen: Voor het regime is #EndSARS een bedreiging voor de veiligheid. Eender welk lid van de politieke elite die de betogingen steunt, in welke vorm dan ook, pleegt politieke zelfmoord. Ze zijn voorzichtig en steunen noch veroordelen.

Voor het eerst in onze geschiedenis zijn er protesten georganiseerd zonder de invloed van de vakbond. Dit zijn grassroots protesten, een beweging van onderuit, en dat is een unicum.

Sommige bronnen beweren dat de protesten intussen zijn overgenomen door bandieten en criminelen. Er werd inderdaad geplunderd, er waren gevallen van geweldpleging.

Ebiede: Later bleek dat de mensen die daarvoor verantwoordelijk waren, ingehuurd werden door de Nigeriaanse staat. De betoging is niet gekaapt, de betogers zijn aangevallen. Dat is een cruciaal verschil.

Anderzijds had de regering het recht van mensen moeten beschermen om vreedzaam te protesteren. Door dat met de voeten te treden, heeft de regering een klimaat van geweld geïnstalleerd. Daar hebben inderdaad bandieten van geprofiteerd, om in andere delen van de stad geweld uit te oefenen en winkels te plunderen.

Jeugdige hoop

In welke mate zal #EndSARS de presidentsverkiezingen van 2023 beïnvloeden?

Ebiede: Het zal in ieder geval de onofficiële agenda van de verkiezingen bepalen. Jonge mensen mobiliseren nu al voor de verkiezingen van 2023. Ze beseffen dat deelname aan het verkiezingsproces cruciaal is om een verandering te bewerkstelligen.

‘Jonge mensen zijn nodig, je hebt hun visie en hun dromen nodig om de maatschappij vorm te geven.’

Maar los van verkiezingen zal #EndSARS vooral een belangrijke rol spelen in het kneden van de toekomst van Nigeria. #EndSARS getuigt van een groeiend bewustzijn. Jonge mensen engageren zich, ze willen betrokken worden bij de maatschappij en de politiek. Ze doen dat in de hoop om een beter en gelijker land te creëren.

Anderzijds. Als het de staat lukt om geweld te zaaien in de harten van jonge mensen, dan zullen zij zich terugtrekken uit dat proces. Dat zou een ramp zijn voor de maatschappij. Jonge mensen zijn nodig, je hebt hun visie en hun dromen nodig om de maatschappij vorm te geven.

Maar er is hoop.

Ebiede: Nigeria is een maatschappij vol hoop en verwachtingen. #EndSARS heeft niet alleen betrekking op de SARS, het staat voor een heel proces van verandering. Het is een uitgestoken hand naar de Nigeriaanse overheid.

Het meest hoopvolle is dat die hand komt van de jongeren, en niet van een of andere politieke oppositiegroep. Het waren de jongeren die voorstelden om onze maatschappij te hertekenen.

Mocht de regering enige visie hebben, zou ze dat inzien, dat #EndSARS een aanbod tot samenwerking is. Het lijkt er jammer genoeg op dat de regering die uitgestoken hand aan het negeren is.

Tarila Marclint Ebiede is een politicoloog die studeerde in Nigeria en België. Hij is momenteel Associate Researcher aan het Centrum voor Onderzoek naar Vrede en Ontwikkeling (CRPD), KU Leuven, en verblijft in Leuven, België. Hij heeft uitgebreid onderzoek gedaan naar politiek geweld, onveiligheid en vredesopbouw in Nigeria en schreef daarover onder andere al voor The Washington Post.