Seks en islam

Een merkwaardige keuze voor een gebied waar de overheersende religie en seksualiteit de afgelopen decennia niet hand in hand leken te gaan? Hoewel seksualiteit in de Arabische wereld op het eerste gezicht vergelijkbaar is met een citadel, een ondoordringbaar fort van het heteroseksuele huwelijk en familie, ziet El Feki meer ruimte voor diversiteit en persoonlijke beleving dan de media vaak vermelden. Een gesprek over seksualiteit, islam en de relativiteit van vrijheid.

Shereen El Feki mag dan een half Egyptische moslim zijn en Arabisch speken, voor 9/11 stond ze amper stil bij haar Arabische roots. Ze werkte op dat moment als gezondheidscorrespondente bij The Economist Magazine en ergerde zich aan collega’s die over ‘die Arabieren’ en ‘die moslims’ berichtten. Daarom besloot ze de Arabische wereld vanuit haar bevoorrechte positie te leren kennen, het grootste deel van haar familie woont immers in Egypte, van oudsher een centrale uitvalsbasis voor de Arabische wereld.

Vanuit haar professionele achtergrond was seks een vanzelfsprekend uitgangspunt. Als immunologe schreef ze onder meer over HIV en constateerde ze rond de eeuwwisseling dat de Arabische wereld immuun leek te zijn voor HIV. Uit cijfers bleek immers dat er nauwelijks besmetting was in Noord-Afrika en de golfstaten, terwijl in werkelijkheid het tegendeel waar was.

Daar seks de belangrijkste manier is waarop deze ziekte overgedragen wordt, besloot ze het seksleven van Arabieren van dichterbij te bekijken, aanvankelijk in het kader van volksgezondheid. Nadien onderzocht ze de seksualiteit vanuit een maatschappelijk standpunt. Wat zich in de slaapkamer afspeelt, is namelijk een weerspiegeling van de samenleving en omgekeerd wordt seks beïnvloed door religie en traditie, politiek en economie, gender en generatie. Het is bijgevolg een efficiënte manier om het complexe sociale landschap te onderzoeken te begrijpen.

In haar boek Seks en de Citadel werpt El Feki een verfrissende blik op de seksuele geschiedenis van de Arabische wereld. Ze geeft het woord aan stemmen die veelal uit de media gefilterd worden. Zo kaart ze onder meer taboes aan als voorhuwelijkse seks en ongehuwde moeders, behandelt ze de lucratieve sector van sekswerk en praat ze over de strijd die holebi’s voeren voor gelijke rechten.

Seks en de Citadel gaat niet over al wat misloopt in de Arabische wereld, maar over de oplossingen die mensen vinden terwijl ze trouw blijven aan hun religie en hun cultuur. Nauwlettend volgt de auteur de recente revoluties om te zien of er ook een seksuele opstand in het verschiet ligt.

Waarom beschouwt u een seksuele verandering als een belangrijke indicator voor het welslagen van de revolutie?

Shereen El Feki: Veranderingen die we op politiek vlak doorvoeren, moeten een impact hebben op het privéleven van burgers. Anders zullen die veranderingen ook nooit ten volle op het niveau van het beleid doorgevoerd worden. Een goed voorbeeld hiervan is India, de grootste democratie van het Zuiden. Tijdens mijn boekvoorstellingen daar komen mensen me vertellen dat ze zich volledig herkennen in de verhalen van Seks en de Citadel. Doordat de verandering op politiek niveau wordt toegepast maar niet in de familie, blijft de patriarchale structuur bestaan alsook de bijhorende seksuele taboes en problemen.

Wil je vrijheid, rechtvaardigheid, waardigheid en gelijkheid? Dan volstaat het niet het beleid in een democratisch jasje te stoppen. We moeten deze waarden verankeren op familiaal niveau en in de slaapkamer. Seks is een uitstekend instrument om ideeën vorm te geven, anders zouden religies niet zo begaan zijn het zo sterk te reguleren. Mensen seksueel controleren onder het mom van religie is een uiterst doeltreffende manier om het denken en handelen van een volk te beheersen.

Welke rol speelt de islam volgens u in de strijd voor seksuele rechten?

Shereen El Feki: Alles hangt af van hoe je de islam interpreteert. Sinds enkele decennia kennen we een groeiende conservatieve interpretatie van de islam. En degenen die een gematigde visie hebben, zoals ikzelf, worden niet even duidelijk gehoord als de luide conservatieven.

Wat seksualiteit betreft, is de islam niet zwart-wit, er is een heel grote grijze zone die zowel ten voordele als ten nadele van seksuele vrijheid kan zijn. Neem bijvoorbeeld abortus, als je het aan de doorsnee burger vraagt, antwoordt deze wellicht dat abortus volledig verboden is, terwijl er in de rechtspraak een breed scala aan mogelijkheden en verschillende interpretaties zijn. Zo besluiten bepaalde rechtsgeleerden dat abortus onder alle omstandigheden verboden is, terwijl andere geleerden, op basis van andere criteria, stellen dat het wel toegestaan is.

Deze flexibiliteit kan evenwel misbruikt worden door diegenen die hun buitenechtelijke escapades onder een religieus vernisje willen verbergen. In de islam bestaan er verschillende types huwelijkscontracten waaronder het ‘urfihuwelijk, het gebruikshuwelijk, dat niet door de staat geregistreerd wordt en bijgevolg ook niet ontbonden wordt. Dit zorgt ervoor dat sommige vormen van sekstoerisme door de islam gelegitimeerd kunnen worden. Het interessante hieraan is hoe de maatschappij deze contracten sociaal percipieert. Enerzijds wordt het gedoogd dat arme gezinnen geld verdienen door hun dochters voor prostitutie ‘uit te lenen’, anderzijds veroordeelt men jonge mensen die willen samenwonen en hetzelfde ‘urfihuwelijk afsluiten, omdat dit niet aanvaard wordt door de familie.

De ruimte voor verschillende interpretaties draait momenteel vaak uit in het nadeel van mensen die buiten de begaande paden treden.

Shereen El Feki: Als belijdende moslim zou ik veel liever willen dat religie een privéaangelegenheid wordt. Of men volgens de islamitische voorschriften wil leven of die naast zich neer wil leggen, is een persoonlijke keuze. Helaas is de realiteit in de Arabische wereld heel ver van de individuele vrijheid, ofwel omwille van de beperkingen die de staat oplegt ofwel door de verplichtingen die de familie voorschrijft. Daarom pleit ik steeds voor verandering binnen een islamitisch kader.

Er zijn al pogingen geweest om een seculiere seksuele revolutie te ondernemen en religie de rug toe te keren, maar dat werkt contraproductief. Het resultaat? Een nieuwe generatie jong volwassenen groeit op zonder seksuele voorlichting. Bang, beschaamd en onwetend blijven ze achter met hun vragen. Mensen kunnen letterlijk sterven doordat ze niet in staat zijn over seks te praten en daar moet een einde aan komen. Ik besef ten volle dat er problemen zijn, maar we moeten ook beginnen inzien dat de islam ook mogelijkheden biedt die de Arabische wereld vandaag kan aanvaarden, al zijn er ook nadelen aan verbonden.

Welke mogelijkheden kunnen op korte termijn soelaas brengen?

Shereen El Feki: Het is belangrijk dat iedereen zich een eigen mening kan vormen over religieuze aangelegenheden. De meeste mensen hebben echter geen degelijke religieuze opvoeding genoten, waardoor ze noch de voorschriften noch hun rechten kennen. In tegenstelling tot de jeugd die opgroeide in de jaren 1930 ontbreekt het hedendaagse jongeren aan kennis en een referentiekader wat de islam betreft.

Daarom beroepen ze zich op de enige oplossing die voorhanden is: ze stellen hun vragen telefonisch aan een van de  -veelal conservatieve- religieuze geleerden op televisie. Om een tegengewicht te bieden aan de invloed van conservatieve geleerden is het van cruciaal belang dat jongeren de kennis en de ruimte krijgen om zelf na te denken over de islam.

Voor cultureel relevante manieren om deze thema’s aan te kaarten grijp ik steeds terug naar het verleden, niet omdat ik een seksuele salafist ben, maar omdat onze voorouders een wijze gevonden hadden om over seksualiteit te praten. Met behulp van de islam en de wetenschappen hebben ze manieren gevonden die in hun tijdperk pasten. Uiteraard kunnen we in onze hedendaagse context hun aanpak niet toepassen, maar het is wel belangrijk dat we hun nieuwsgierigheid herontdekken.

Hoe krijgt u mensen zover dat ze over seks praten?

Shereen El Feki: In de Arabische wereld is het niet moeilijk om seksualiteit te bespreken, mensen zijn heel open en bereid om te praten en vragen te stellen. Er wordt redelijk wat afgekletst, alleen blijven die gesprekken binnen de eigen seksegroep. Pas wanneer vrouwen en mannen met elkaar moeten praten, worden ze terughoudend.

Over het algemeen is het gemakkelijker om seks vanuit een probleemstelling te benaderen om een voet tussen de deur te krijgen. Dus beginnen de gesprekken over HIV of vrouwenbesnijdenis of impotentie of vrouwenhandel. Eens het ijs gebroken is, kunnen we een boeiend gesprek hebben over andere aspecten van het seksleven.

Het feit dat ik zowel een binnen- als een buitenstaander ben, is beslist in mijn voordeel. Enerzijds schept mijn Arabische kant een band, ik ken hun tradities en gebruiken. Anderzijds zorgt mijn westers uiterlijk voor afstand en durven de mensen gemakkelijker te praten zonder angst beoordeeld te worden. Het overheersende cliché over het Westen is immers dat er geen seksuele grenzen zijn.

Hoe verklaar je dat Egyptische vrouwen niet bereid zijn sommige praktijken op te geven, bijvoorbeeld vrouwenbesnijdenis?

Shereen El Feki: In Egypte is tachtig procent van de vrouwen besneden, ondanks een wet die sinds 2008 vrouwenbesnijdenis bestraft. Er zijn verschillende redenen waarom meisjes besneden worden. Volgens sommigen is het een esthetische kwestie, een besneden geslachtsdeel zou mooier en netter zijn. Anderen verwijzen naar de islam, hoewel religieuze leiders, zowel de moslims als de christenen, zich tegen dit gebruik uitgesproken hebben.

Aan de grondslag van deze praktijk ligt echter de idee dat de besnijdenis de vrouw seksueel zou intomen. Zonder een besneden clitoris zou de vrouw een onverzadigbare seksuele lust hebben waardoor ze ofwel voor het huwelijk ontmaagd zou worden ofwel tijdens het huwelijk buitensporige seksuele eisen zou stellen aan haar echtgenoot. In beide gevallen wordt het huwelijk in gevaar gebracht en zonder huwelijk sta je buiten de citadel, wat ten alle kosten vermeden moet worden.

Het is belangrijk te weten dat de moeders en grootmoeders beslissen of de dochters besneden worden, de mannen hebben hier geen inspraak in. Vrouwen nemen deze beslissing niet uit wreedheid, maar omdat het voor hen, in hun leefwereld een zinvolle daad is. Er is overigens waargenomen dat sinds sensibiliseringscampagnes vrouwen erop wijzen dat de traditionele besnijdenis uitgevoerd door een vroedvrouw hun dochters in gevaar brengt, ze een de besnijdenis door artsen en verpleegsters laten uitvoeren. Dit is uiteraard geen definitieve oplossing is om deze praktijk stop te zetten.

Vrouwenbesnijdenis mag dan niet bedoeld zijn als een folterpraktijk, het is desondanks een schending van de rechten van het kind. De enige manier om de praktijk uit te roeien is wederom door vrouwen te informeren en de opvatting van de besnijdenis als kuisheidsgordel te ontkrachten. Zo kunnen prostituees als voorbeeld aangehaald worden, zij zijn meestal eveneens besneden wat hen er niet van weerhoudt sekswerk te verrichten.

We zien wel vooruitgang en er zijn nu al gemeenschappen die ermee gestopt zijn, maar het zal nog even duren eer heel Egypte dit gebruik opgeeft.

In uw boek komen verschillende thema’s aan bod zowel binnen als buiten de citadel. Wat is uw algemene boodschap aan de lezer?

Shereen El Feki: Het boek draait eigenlijk rond seksuele rechten en seksuele vrijheid. Al heb ik dat niet zo benoemd omdat dat cultureel geladen termen zijn. Seksuele vrijheid wordt immers beschouwd als een westerse uitvinding waar de Arabische wereld geen boodschap aan heeft, wat natuurlijk een misvatting is. Wanneer je seksuele vrijheid definieert als een individueel recht op een gelukkig, bevredigend en veilig seksleven, zonder geweld, dwang of discriminatie kan je dat enkel als een universele aspiratie zien.

Omdat er zo veel over de Arabische wereld geschreven is en desondanks zo weinig werkelijk begrepen wordt, wil ik de aandacht vestigen op het begrip vrijheid. Seksuele vrijheid wordt namelijk anders ingevuld in het Westen dan in de Arabische wereld. Wanneer ik met holebi’s over vrijheid praat, blijkt dat zij niet vechten voor het recht om aan een Gay Pride te kunnen deelnemen. Wat zij willen is het recht om binnenshuis in alle vrijheid te leven en te doen en laten wat ze willen.

Hetzelfde geldt voor de jonge vrouwen die ik ontmoet, zij eisen niet het recht op voorhuwelijkse betrekkingen, maar willen zelf beschikken over hun maagdelijkheid zonder dat het een familieaangelegenheid wordt. We moeten inzien dat vrijheid geen absoluut begrip is. Al definiëren mensen in de Arabische wereld seksuele vrijheid anders dan in het Westen, toch is het een universele aspiratie die voor velen misschien nog niet binnen handbereik ligt. Langzaam maar zeker wordt er vooruitgang geboekt en ik durf voorzichtig hoopvol te zijn voor de komende generaties.

Seks en de Citadel door Shereen El Fekiis uitgegeven door De Geus, 2014. 412 blzn., ISBN