Shirin Ebadi: ‘Vrouwen willen vrij zijn en erkend worden als volwaardige mensen’

Shirin Ebadi werd op slag wereldberoemd toen ze in 2003 de Nobelprijs voor de Vrede kreeg voor haar volgehouden werk rond mensenrechten en vrouwenrechten in Iran, waar ze ooit de eerste vrouwelijke rechter was. Toen ze begin 2009 de eerste MO*lezing kwam geven in een nokvol Kaaitheater, was ze pas in zelfgekozen ballingschap. Als ik haar vraag of ze tegenwoordig in Londen woont, schudt ze het hoofd: ‘Ik woon in luchthavens en vliegtuigen’, zegt ze. ‘Het is niet dat ik schrik heb voor de gevangenissen in Iran, ik heb bewezen dat ik die aankan. Het lijkt me alleen belangrijker voor mijn land dat ik internationaal blijf getuigen over wat er zich afspeelt, dan dat ik me laat muilkorven uit principe.’

‘De overheid vindt 8 maart een westerse aangelegenheid, die niets met Iran te maken heeft. Vandaar de harde repressie.’

Het is 8 maart, internationale vrouwendag of #IWD, zoals dat in digitale tijden heet. Net op die dag nodigen Amnesty International Vlaanderen en de UGent Shirin Ebadi uit om in de Vooruit in Gent de jaarlijkse lezing te houden in het kader van hun Leerstoel. Vooraf is Ebadi, Nobelprijs voor de Vrede 2003, graag bereid om het over mensenrechten en de strijd  voor politieke rechten te hebben.

Dat het gesprek begint met vrouwenrechten is geen toeval, maar het is ook niet symbolisch, want Shirin Ebadi verwijst naar het pas binnengelopen bericht dat de ordetroepen in Teheran vrouwen opgepakt hebben die een demonstratie hielden naar aanleiding van #IWD. ‘De overheid vindt 8 maart een westerse aangelegenheid, die niets met Iran te maken heeft. Vandaar de harde repressie.’

Met welke eisen kwamen vrouwen vandaag op straat in Teheran?

Shirin Ebadi: Vrouwen hebben uiteindelijk maar één eis: ze willen erkend en behandeld worden als de volwaardige mensen die ze zijn. Ze eisen ook de praktische uitvoering en handhaving van de mensenrechten, die ook gelden voor vrouwen, aangezien de Iraanse overheid het mensenrechtenverdrag ondertekend heeft. Vrouwen aanvaarden het dan ook niet dat ze gediscrimineerd worden en dat hun mensenrechten geschonden worden.

De voorbije weken en maanden lag de nadruk van het protest tegen de regering in Iran heel erg op de verplichte hoofddoek of hijab voor vrouwen. Van waar komt de nadruk op dat ene symbool?

‘Het protest tegen de hijabverplichting in Iran is niet nieuw, het dateert van 8 maart 1979’

Shirin Ebadi: Het protest tegen de hijabverplichting in Iran is niet nieuw, het dateert van 8 maart 1979. Voor zijn terugkeer had Khomeini gezegd dat vrouwen in het nieuwe Iran vrij zouden zijn om zelf te beslissen of ze hijab of chador wilden dragen. Maar tien dagen na zijn aankomst verklaarde hij dat alle vrouwen in overheidsdienst verplicht hijab moesten dragen. Daarna werd hijab een algemene verplichting, wat de chador -de lange, zwarte sluier- niet is. Heel wat vrouwen waren het daarmee niet eens en uitten dat op die 8^ste maart op straat -ik was daar toen ook bij. En ook toen al was de repressie reëel.

Het protest is de jongste tijd sterk toegenomen, en dat heeft te maken dat mensen het gevoel hebben dat de overheid zwakker staat dan vroeger en andere problemen aan haar hoofd heeft. Een paar maanden geleden nam een moedig meisje op straat haar hoofddoek af, aan een stok gehangen en ermee gezwaaid als teken van protest. Ze werd meteen gearresteerd. Het resultaat was dat een heleboel andere vrouwen hetzelfde gingen doen, uit solidariteit en uit protest. Volgens cijfers van de politie zijn er intussen al meer dan vijftig vrouwen voor deze daad aangehouden. Het meest bijzondere was wellicht een oude vrouw die haar hoofddoek aan haar wandelstok hing. Dat is wat we vandaag zien gebeuren: vrouwen van verschillende generaties komen samen op straat om te protesteren.

Een van de gearresteerde vrouwen kreeg gisteren twee jaar gevangenis, wat een opvallend zware straf is voor het niet dragen van de hoofddoek. Waarnemers zien er een waarschuwing in voor andere vrouwen.

Shirin Ebadi: De vrouw die de acties in gang stak, is nog niet berecht. Volgens een van de aanklagers moet ze door een psychotherapeut behandeld worden. Het is duidelijk dat de Iraanse authoriteiten deze strenge straf gebruiken om andere vrouwen te intimideren. Maar dat gaat niet werken. Het protest is al decennia oud en zal blijven duren.

Is dit een politiek protest, tegen een overheid die kledingregels oplegt, of is het een religieus protest, tegen een religie of tegen religieuze leiders die kledingvoorschriften opleggen?

‘Dit is politiek verzet tegen een overheid die haar religieuze visie aan iedereen wil opleggen’

Shirin Ebadi: Het is politiek verzet tegen een overheid die haar religieuze visie aan iedereen wil opleggen. Het is niet gericht tegen de hijab per se, want ook vrouwen die er zelf voor kiezen de hoofddoek te dragen, spreken zich uit tegen de verplichting voor alle vrouwen. Vrouwen willen zelf de vrije keuze hebben.

Als sommige Europese landen de hijab willen verbieden op sommige plaatsen, omdat hij fundamentalistisch en verdrukkend zou zijn, waarom verbieden ze baarden dan ook niet? Dat is voor sommige fundamentalisten ook een uiting van hun overtuiging. Waarom wil iedereen altijd alleen maar ingrijpen op het lichaam en het voorkomen van vrouwen?

Ali Shariati, een socioloog die vaak gezien wordt als de grondlegger van de politieke islam in Iran, had daar heel andere ideeën over dan Khomeini.

Shirin Ebadi: Dr. Shariati en een heleboel andere intellectuelen die nog in leven zijn, vinden inderdaad dat vrouwen zelf en vrij keuzes moeten kunnen maken. Maar degenen die sinds de revolutie de macht hebben, tolereren geen andere ideeën dan degene die ze zelf hebben. Zij leggen hun ideologie en hun religie op.

Als alle autoriteiten zich bezighouden met het reguleren van het vrouwenlichaam, dan stelt zich de vraag: kunnen vrouwen, in de dagelijkse realiteit waarin ze vandaag leven, wel echt vrije keuzes maken?

Shirin Ebadi: Het verschil is dat Europa ten minste wetten heeft die de vrouw beschermen. Als ze ontevreden is, zich onvrij of gediscrimineerd voelt, kan een vrouw hier stappen zetten om haar rechten op te eisen. Er zijn, met andere woorden, in Europa manieren om mannen onder controle te houden. In die context wordt de keuze van een vrouw voor de hijab vergelijkbaar met de keuze van een man voor een baard.

Ik zag op Twitter dat de vrouwenprotesten ook de steun krijgen van Marjam Rajavi, de leidster van de Mujahedin-e-Khalq [een beweging die in de vroeger jaren van de Islamitische Republiek gewapend verzet en ook een aantal aanslagen pleegde en sindsdien vanuit het buitenland opereert]. Is die steun welkom?

Shirin Ebadi: Ik denk het niet. Het feit dat de MeK in de periode 1980-1988 in Irak verbleef en aan de zijde van Saddam Hoessein stond tijdens de Iran-Irakoorlog, weegt nog altijd vandaag.

Hoe verhoudt het huidige vrouwenprotest zich tot de bredere, dissidente beweging?

‘De protesten delen allemaal hetzelfde doel, ze streven allemaal naar een ander regime, gebaseerd op secularisme: de scheiding van religie en staat’

Shirin Ebadi: De protesten delen allemaal hetzelfde doel, ze streven allemaal naar een ander regime, gebaseerd op secularisme: de scheiding van religie en staat. En dus moet er een herziening van de grondwet komen. Verder zijn al die diverse bewegingen of protesten het niet noodzakelijk eens over hoe een ander Iran er zou moeten uitzien -maar monarchisten, republikeinen en socialisten willen wel allemaal af van het huidige regime.

Hoe groot is die “eensgezindheid” op het Iraanse platteland en onder de armere lagen van de bevolking?

Shirin Ebadi: In november kwamen ook minderbedeelden op straat tegen de enorme kloof tussen armen en rijken, tussen hun eigen leven en de levensstijl van de hogere clerus. Daarbij kwamen twintig demonstranten om, als gevolg van het optreden van de politie.

De machtspositie van de clerus in de Islamitische Republiek ondergraaft, met andere woorden, de geloofwaardigheid van clerus en religie?

Shirin Ebadi: Dat klopt.

Waar staan de armere dorpsmollahs in deze tegenstelling?

Shirin Ebadi: Een niet onaanzienlijk deel van de geestelijkheid is tégen het regime gekant, en een aantal geestelijken zit ook achter de tralies. Nog maar twee dagen geleden werd een hoge geestelijke in Qom [het centrum van de sjiitische theologie in Iran] brutaal gearresteerd omdat hij tijdens zijn lessen de Iraanse Opperste Leider Khamenei vergeleek met de farao’s van vroeger. Maar anderen staan natuurlijk wel achter het regime. Alleen bevinden we ons niet meer in 1979: wat de clerus ook zegt, dat gaat het standpunt van de mensen niet langer bepalen. Want de bevolking wéét nu hoe een religieus bestuurde staat er uit ziet. Hun vrijheid werd beknot en de armoede nam toe.

‘De bevolking wéét nu hoe een religieus bestuurde staat er uit ziet. Hun vrijheid werd beknot en de armoede nam toe.’

Toen Hassan Rouhani in 2013 tot president gekozen werd, was er internationaal veel hoop op ruimte voor politieke hervormingen. Heeft hij die hoop waargemaakt?

Shirin Ebadi: Rouhani kan ten gronde niets veranderen, omdat de Opperste Leider volgens de grondwet alle bevoegdheden heeft. Dat geldt ook voor het nucleair akkoord met het Westen: het is niet zozeer de verdienste van Rouhani dat dat ondertekend werd, maar omdat de Opperste Leider inzag dat de economische crisis hem geen alternatief liet.

Het hele parlementaire systeem met verkiezingen en partijen betekent dus niets?

Shirin Ebadi: Voor elke verkiezingen moeten alle kandidaten goedgekeurd worden door de Raad van Hoeders. Herinner je de laatste presidentsverkiezingen: toen werden zelfs de kandidaturen van Ahmedinejad en Rafsanjani afgekeurd, ook al hadden beiden daarvoor twee termijnen als president geregeerd. Een greintje kritiek op de Opperste Leider komt je op diskwalificatie te staan. Een andere ex-president, Khatami, leverde in 2009 wat kritiek op de Opperste Leider: hij leeft sinds 2010 onder huisarrest.

Daarnaast moet de Raad van de Hoeders nagaan of elke nieuwe wet compatibel is met de sharia. Die Raad is dus belangrijker dan regering en parlement. Zes van de twaalf leden zijn geestelijken die rechtstreeks aangeduid worden door de Opperste Leider, terwijl de andere zes juristen zijn die aangeduid worden door de voorzitter van de rechterlijke macht -en dat is op zijn beurt een geestelijke die aangeduid wordt door de Opperste Leider. Dat is de betekenis van democratie in Iran.

Zouden de leiders van de Groene Beweging uit 2009, Mehdi Karroubi en Mir-Hossein Mousavi, het verschil kunnen maken, indien ze als bij mirakel opnieuw toegelaten zouden worden tot verkiezingen?

Shirin Ebadi: Niet onder deze grondwet.

Bij de herverkiezing van Rouhani in 2017 was er sprake dat tijdens deze regeerperiode de Opperste Leider wel eens vervangen zou moeten worden. Kan dat een verschil maken?

‘De concrete persoon die de functie van Opperste Leider invult is niet zo belangrijk.’

Shirin Ebadi: De concrete persoon die de functie van Opperste Leider invult is niet zo belangrijk. De functie zelf en het hele wettelijke kader errond: dat is wat ertoe doet.

Als de huidige grondwet vervangen moet worden, dan moet niet alleen de zittende Opperste Leider plaats ruimen, maar moet post mortem de ayatollah Khomeini zelf van zijn voetstuk, want de hele staatsinrichting van de Islamitische Republiek is gebaseerd op zijn vellayat-e-fiq filosofie.

Shirin Ebadi: Dat klopt.

Welke impact hebben de conflicten in de regio -van Syrië en Irak tot Jemen en Libanon- op de politieke vrijheden en mensenrechten in Iran? Of de bondgenootschappen met Rusland en Turkije?

Shirin Ebadi: Rusland en China zijn traditioneel bondgenote van dit regime, met Turkije is de relatie wat labieler. Maar die bondgenootschappen noch de conflicten in de buurlanden hebben een fundamentele impact op de binnenlandse politiek in Iran. Wat wel duidelijk moet zijn, is dat Iran een van de verantwoordelijken is voor de conflicten in Syrië, Irak, Jemen en Libanon, door militaire steun aan Bashar al-Assad, de Houthi-rebellen, Hezbollah en de Iraakse regering.

Heeft Donald Trump dan gelijk als hij Iran met de vinger wijst?

‘Ik zie niet in wat onze soldaten in Irak of Syrië te zoeken hebben, waarom ze daar moeten sneuvelen.’

Shirin Ebadi: Ik heb niets te maken met Trump. Ik bekijk dit als Iraans staatsburger en dus vanuit de vraag of het belang van Iran gediend of geschaad wordt door onze eigen overheid. Ik zie niet in wat onze soldaten in Irak of Syrië te zoeken hebben, waarom ze daar moeten sneuvelen. Het klopt dat Iran niet de enige staat is die intervenieert in de buurlanden, maar dat is geen verschoning voor de Iraanse bemoeienissen, want die dienen onze eigen, nationale belangen niet.

Moet het nucleair akkoord behouden blijven?

Shirin Ebadi: Het is een goed akkoord, dat zowel in het belang van de Iraanse bevolking als van de rest van de wereld is. Het zou dus een kwalijke zaak zijn indien Trump het akkoord zou ondermijnen of verlaten.