Politiek Guatemala davert op grondvesten: wat sleurt president Jimmy Morales mee in zijn val?

Het is alweer crisis in Guatemala. De president Jimmy Morales deelde zondag in een videoboodschap mee dat hij VN-gezant Iván Velásquez Gomez persona non-grata verklaarde. Hij beval de bevoegde diensten Velásquez het land uit te zetten. Iván Velásquez is niet zomaar iemand. Hij staat aan het hoofd van de internationale VN-commissie tegen straffeloosheid in Guatemala, afgekort CICIG in het Spaans.

Voor zijn carrière bij de CICIG nam de Colombiaanse Iván Velásquez het in zijn thuisland op tegen de ex-president Uribe. Velásquez stond echter niet hoog aangeschreven bij Jimmy Morales, die voor zijn carrière als politicus televisie-komiek was. De CICIG onderzocht namelijk zijn broer en zoon in een corruptieschandaal. En nu kwam ook de voormalige komiek in het vizier van Velásquez.

De president voelde zich in het nauw gedreven. Twee dagen eerder reisde hij naar New York om er de secretaris generaal van de VN Antonio Guterres te spreken. Geruchten deden al eerder de ronde maar het gespreksonderwerp is nu helemaal duidelijk.

In zowat alle grotere steden van het land kwamen Guatemalteken op straat om te protesteren, waaronder een tweeduizendtal voor het presidentieel paleis.

Op hetzelfde moment dat hij in New York vertoefde vroeg Velásquez samen met de procureur-generaal Thelma Aldana aan het justitiehof om een rechtszaak te openen tegen president Jimmy Morales. Velásquez en Aldana willen onderzoeken of de president tijdens de verkiezingscampagne illegaal geld aanvaardde voor zijn partij Frente de Convergencia Nacional. Volgens het onderzoeksblad Insight Crime gaat het mogelijk om drugsgeld.

Enkele uren nadat Velásquez non-grata verklaard was, stak het Grondwettelijk Hof daar een stokje voor. Het hof verklaarde het presidentieel bevel tijdelijk ontoegankelijk. Maar met zijn bevel stak de president vooral een stok in zijn eigen wielen. En nog een stok, toen hij later op de dag de beslissing van het Grondwettelijk Hof naast zich neerlegde.

Op sociale media omschrijven velen zijn bevel en volharding als politieke zelfmoord, een aanval op de rechtsstaat en democratie van Guatemala. Zowel in binnen en buitenland genieten Velásquez en de CICIG onvoorwaardelijke steun.

De videoboodschap van de president was amper afgelopen of parlementsleden, overheidsinstanties en burgerrechtenorganisaties struikelden over elkaar om hun bezorgdheid te uitten. Zelfs de aartsbisschop, rector en Nobelprijs winnares Rigoberta Menchú veroordeelden de president. Hoogwaardigheidsbekleders en ministers namen ontslag, de minister van Buitenlandse Zaken kreeg ontslag en de roep om de president te ontslaan werd steeds luider. In zowat alle grotere steden van het land kwamen Guatemalteken op straat om te protesteren, waaronder een tweeduizendtal voor het presidentieel paleis.

Ook de internationale gemeenschap reageert geschokt. De VN eisen respect voor hun vertegenwoordiger. Alle grote ambassades in Guatemala betuigden in een gemeenschappelijke verklaring hun steun aan Velásquez. De VS dreigen met de stopzetting van hun financiële steun. Guatemala davert, weeral, op zijn presidentiële grondvesten.

“Niet corrupt, noch dief”

Het is op zich opmerkelijk dat de man die de verkiezingen won met de slogan “Niet corrupt, noch dief” verwikkeld blijkt in een corruptieschandaal en geen lessen trok uit de recente geschiedenis van zijn land.

De verkiezingen van 2015 stonden in het teken van de strijd tegen corruptie. De CICIG en het Openbaar Ministerie doekten toen juist een groots corruptienetwerk op waarin de toenmalige president Otto Perez Molina en zijn vicepresidente Roxanna Baldetti de spilfiguren waren.

Maandenlange straatprotesten waarbij duizenden Guatemalteken op straat kwamen, dwongen Perez Molina en Baldetti tot aftreden. Momenteel wachten ze achter de tralies op hun proces. Een president in de gevangenis was ongezien in een land waar haar machthebbers sinds de kolonisatie konden rekenen op een bijna volledige straffeloosheid.

Hoewel velen hem toen al niet vertrouwden won Jimmy Morales met zijn rechtse partij de verkiezingen. Hij won omdat hij zichzelf voorstelde als een buitenstaander en politieke nieuwkomer los van de door en door corrupte politieke klasse. Morales benadrukte meermaals hoezeer hij het werk van de CICIG en het Openbaar Ministerie steunde. Hij inviteerde de CICIG zelfs een onderzoek naar hem te openen.

CICIG vs machthebbers

In 2006 keurde Guatemala en de internationale gemeenschap de oprichting van de CICIG goed. Deze VN-commissie zou het Openbaar Ministerie en politie steunen om komaf te maken met de in het Guatemalteekse systeem ingebakken corruptie.

Van oudsher konden de politieke, economische en militaire elite zich beroepen op een zo goed als complete straffeloosheid. Met de komst van de CICIG voelden deze elites plots de hete adem van het gerecht.

Van oudsher konden de politieke, economische en militaire elite zich beroepen op een zo goed als complete straffeloosheid. Met de komst van de CICIG voelden deze elites, vaak verbonden in complexe netwerken met de tien oligarchische families en de georganiseerde misdaad, plots de hete adem van het gerecht.

De commissie zou nooit zo goed geslaagd zijn in haar opzet zonder de metamorfose binnen het Openbaar Ministerie. Voorheen zetelden daar stromannen van de criminele netwerken. Nu bekleden ook enkele dappere onderzoekers en aanklagers een aantal cruciale posten, met Thelma Aldana op kop.

Dat de CICIG en het Openbaar Ministerie veel machtige vijanden maakten, blijkt uit deze politieke crisis. Die ontstond niet van vandaag op morgen en ook niet door toedoen van de president alleen. Politici van alle partijen, machtige zakenmannen en voormalige legerofficiers hebben onderzoeken en rechtszaken tegen hen lopen. Onder Velásquez namen de vervolgingen exponentieel toe. Hij moest gestopt worden.

Angst voor een staatsgreep

Met zoveel machtige vrienden achter Jimmy, zijn vele Guatemalteken bang dat deze crisis aanleiding geeft tot een staat van beleg of zelfs een staatsgreep. Gezien de geschiedenis van Guatemala en Latijns-Amerika is dat niet geheel ondenkbaar.

Zeker omdat de president door politieke analisten vaak bestempeld wordt als een marionet van een obscuur netwerk ex-militairen dat de echte touwtjes in handen heeft. Op het net gonsde het van de geruchten dat men militairen en politie op verlof terug geroepen had en AVEMILGUA, een gevreesde organisatie van oud-militairen, verklaarde zich solidair met de president.

Wordt de vrees voor een staatsgreep bewust aangewakkerd zodat mensen niet zouden protesteren?

Een vriend en jonge advocaat bij de international juristencommissie beweert dat de vrees voor een staatsgreep bewust wordt aangewakkerd zodat mensen niet zouden protesteren. Of Guatemalteken opnieuw massaal de straat opgaan zoals in 2015 valt nog af te wachten.

Zondag kwamen duizenden Guatemalteken op straat, de dag erna al heel wat minder. Inheemse gemeenschappen blokkeerden maandag een cruciale verkeersader in het centrum van het land en beloofden ook acties de komende dagen. Eén van hun leiders vertelt me dat ze ‘genoeg hebben van deze corrupte dieven in een land waar de inheemse bevolking in armoede en honger leeft.’

Vele sociale bewegingen riepen op tot protest en opnieuw wordt er geroepen om het ontslag van de president.

Deze roep klinkt echter nog niet zo eensgezind en luid als in 2015. Op sociale media en op straat lijken de Guatemalteken verdeeld. Verdeeldheid is een oud zeer in de Guatemalteekse maatschappij getekend door een decennialang gewapend conflict. De lastercampagnes tegenover CICIG en Velásquez werpen hun vruchten af. Vele Guatemalteken vinden dat een internationale instantie zich niet te moeien heeft met de binnenlandse politiek.

Andere Guatemalteken die in 2015 maandenlang op de Plaza Central stonden om het ontslag van de president te eisen zijn dan weer ontgoocheld dat juist iemand als Jimmy Morales toen aan de macht kwam.

Eén groot politiek circus

De broeierige hoop veroorzaakt door het massaal protest in een land waar men geleerd had te zwijgen uit angst, sloeg na de verkiezing van Morales bij veel Guatemalteken om in ontgoocheling en een verankering van het ongeloof dat politieke verandering mogelijk was.

‘Het is allemaal één groot politiek circus. Zelfs indien de president opnieuw verandert blijft dezelfde elite aan de macht.’

Maria Cardona, een feministische activiste en actrice gelooft niet langer in ‘verandering van bovenaf. Het is allemaal één groot politiek circus. Zelfs indien de president opnieuw verandert, blijft dezelfde elite aan de macht.’ Maria verwoordt wat velen denken. Zij protesteren deze keer niet meer mee.

Burgerrechtenorganisaties die strijden tegen straffeloosheid geven de moed nog niet op. Ze dienden maandag een klacht in tegen de president voor obstructie van het gerecht omdat hij om persoonlijke redenen het presidentiële bevel gaf en een andere klacht voor ongehoorzaamheid omdat hij het bevel van het constitutioneel hof negeert.

Guatemalteekse mensenrechtenorganisaties, sociale en inheemse basisbewegingen, het CICIG en Openbaar Ministerie staan als één front en steeds sterker in hun strijd tegen straffeloosheid.

Internationale analisten kunnen zich moeilijk inbeelden dat Jimmy Morales en zijn kompanen aan het langste eind zullen trekken in deze krachtmeting. De legitimiteit van de president lijkt definitief stuk. Maar wat de toekomst in petto heeft valt moeilijk te voorspellen. Nationale analisten zijn iets voorzichtiger, de geschiedenis van Guatemala leerde dat de corrupte malafide netwerken veel macht hebben en tot veel bereid zijn.