God, de robot en het menselijk lot

De robot rammelt aan de poort. Zijn echte naam is Artificiële Intelligente, of AI voor de vrienden. AI beheerst al hele sectoren van ons leven, technische zowel als commerciële. Zeker, AI maait ons gras kort, wint schaaktornooien, herkent emoties en bestuurt drones. Maar AI, tot nader order vertegenwoordigd door zijn immer enthousiaste ontwerpers, wil zoveel meer.

De robot, een vijandig bod?

Het recente Digital Shift congres in Brussel liet er geen twijfel over bestaan. AI zal onze hersenen overnemen, ons lichaam, ons DNA. Zelflerende systemen zullen zich razendsnel meester maken van onze fabrieken, ons politiek bestuur, ons militair apparaat en dat van vijandige mogendheden.

Een gemandateerde en empowerde robot zou de mens die hem voor de voeten loopt op een bepaald ogenblik een lastpost kunnen vinden en elimineren

Robots zullen alles beter kunnen dan mensen, zegt Elon Musk, de man die na Paypal en zelfrijdende auto’s ook een shuttle service naar Mars wil inleggen. Tegelijk waarschuwt hij dat de sleutel aan de robot geven niet ongevaarlijk is.

Ook de Digital Shift congresgangers moesten het toegeven: accidents can happen. Een gemandateerde en empowerde robot zou de mens die hem voor de voeten loopt op een bepaald ogenblik een lastpost kunnen vinden, waarbij de beste, meest effectieve en goedkoopste oplossing erin bestaat die lastpost maar ineens te elimineren. Niet zomaar wat collateral damage maar een finale oplossing, eine Endlösung. Bent u er nog gerust in?

De blinde vlek van de maakbaarheid

In mijn cursus filosofie, nu zo’n veertig jaar geleden, leerde ik dat AI de uitkomst is van een ontwikkeling die begon bij de Verlichting. God werd van zijn voetstuk geduwd. De mens zou voor zichzelf uitmaken wat waar was en vals, goed en kwaad, oorsprong en bestemming.

Later zouden Marx, Nietzsche en Freud tonen dat de mens een onbetrouwbaar sujet is, gericht op uitbuiten, heersen en copuleren, niet meester van zijn eigen gedachten. Maar hun theorieën waren te weinig aantrekkelijk voor de eenvoudige sterveling die na het verdwijnen van God een nieuw houvast zocht.

In de twintigste eeuw werd de mens de maat van alle dingen. We werden ons bewust van ons technisch vernuft. De techniek zou de motor worden van de economische groei en de maakbare samenleving. Dat zoveel groei en maakbaarheid ook tot extreme complexiteit, bankencrisis, botsende beschavingen en een snel onleefbaar wordende aarde leiden, brengt de techneuten niet aan het twijfelen. Neen, nog meer technologie is was we volgens hen nodig hebben. Digitaal en online waren we al, dus waarom nog niet een stapje verder? Laat de techniek de zaak gewoon overnemen. Met andere woorden: Artificiële Intelligentie.

So what?

Moeten we dat erg vinden? Zal de AI het leven dan niet gemakkelijker maken, de wereld schoner, de mens braver? Misschien wel, maar de vraag is of we dat willen. Als ouderwetse humanist richt ik me niet op de utopie maar op wat ons menselijk maakt: twijfelen, omgaan met het toeval, en kunnen kiezen.

Voor het goede kiezen, betekent dat je ook voor het slechte zou kunnen kiezen. Mooi is maar mooi als het ook lelijk kan. Uit foute keuzes kunnen we leren. Kwaliteit, zo weten ze in Japan, is datgene wat nog beter kan. Naast humanist voel ik me ook nog altijd democraat. Zelf niet willen kiezen, betekent dat een Hitler of een Stalin voor ons de keuzes gaat maken. Of een server in the cloud.

AI mikt op de soort perfectie die alleen bestaat in de geest van een wiskundige. Het zal een koele wereld zijn, die door AI wordt bestuurd. Een mooie foto van een landschap zonder mensen.

AI is voor wie niet om kan met de ruis die op het bestaan zit, de risico’s, de eindigheid. AI mikt op de soort perfectie die alleen bestaat in de geest van een wiskundige. Het zal een koele wereld zijn, die door AI wordt bestuurd. Een mooie foto van een landschap zonder mensen.

De vraag die ik me hierbij stel, is waar het weerwerk blijft. Het lijkt er wel op dat de techneuten, met Egon Musk op kop, zelf de rol van boswachter claimen. Is dan niemand in staat de snel oprukkende Articiële Intelligentie af te stoppen? Op de neoliberalen reken ik niet, want zij zien in AI al de kiemen van de volgende economische groei.

Onder de humanisten vindt men diverse pluimages. Een deel van hen zweert nog altijd bij de maakbaarheidsgedachte en is AI niet ongenegen. Anderen hebben meer op met respect voor de natuur waaruit wij, mensensoort, ontstaan zijn, en voor wat mensen met elkaar verbindt. Omdat ook geloof zo’n verbindende kracht is, zou de gemeenschap van de gelovigen hierin een bondgenoot kunnen zijn. Maar zijn de gelovigen bereid oppositie te voeren tegen AI?

Een coalitie met de islam

Een snelle websearch over wat christelijke en islamitische gemeenschappen hierover te melden hebben, toont een wel zeer verspreide slagorde. Een aantal discussianten ziet het probleem niet, of in elk geval niet de sense of urgency. Pas in 2030 zou AI als “processor” de verzamelde menselijke breinen overtroeven. En dan nog: zolang de robot geen ‘ziel’ heeft, is er toch niets aan de hand?

Op de meeste christelijke fora wordt nogal schipperend gesteld dat godsdienst en technologie altijd al moeite hadden om elkaar te vinden, maar dat het uiteindelijk toch altijd wel gelukt is. Sommige islamitische fora zijn minder toegeeflijk: ‘If the intention is aspiring to create like Allah creates, than by all means yes it is haram.’ Als AI persoonlijke trekken krijgt en toegestaan wordt te heersen, dan betreedt het het domein van God, en dat is niet aanvaardbaar.

‘AI vormt net zoals sommige religies een meta-systeem waaraan alle mensen zich moeten onderwerpen, wil het succesvol zijn.’

Professor Peter Harrisson van de University of Queensland denkt als expert in de wetenschap en religie dat AI evenveel moeite zal hebben met religie als andersom. AI vormt immers net zoals sommige religies een meta-systeem waaraan alle mensen zich moeten onderwerpen, wil het succesvol zijn. Onderwerping die verpakt wordt als connectedness versus natuurlijke verbondenheid, dat lijkt de inzet te worden.

De vasthoudendheid van de islam kan hierin een factor zijn. De islamitische wereld durft principieel neen te zeggen tegen woekerrente, hebzucht en pornografie. Kan zij gevraagd worden dit ook te doen tegen de robotisering? Het zou een manier zijn om de islamitische wereld aan te spreken op zijn mooiere kant: de acceptatie dat de mens geen perfect wezen is.

Ignace Pollet doet aan de Leuvense Universiteit onderzoek rond ontwikkelingssamwenwerking en Noord-Zuid issues. Daarnaast debuteerde hij in juni 2017 met de roman Lichaamsvreemd (Uitgeverij Kramat). In zijn opiniebijdragen werpt hij een kritische blik op zowel taboes als nieuwe inzichten van onze samenleving.