Waarom overstromingen zo’n hoge tol eisen in Malawi

Malawi heeft opnieuw te kampen met overstromingen die miljoenen mensen treffen en nu al 56 levens hebben geëist. Het land heeft een nationaal plan om zich te wapenen, maar het schort aan de uitvoering daarvan, schrijft Robert Šakić Trogrlić, expert Risicoreductie aan de Heriot-Watt University in Groot-Brittannië.

Overstromingen zijn niet uitzonderlijk voor Malawi. Tussen 1946 en 2013 waren ze goed voor 48 procent van alle natuurrampen in het land, en de frequentie en intensiteit ervan blijft stijgen. Ze komen voor in 16 van de 28 districten, zowel in verstedelijkt gebied als op het platteland. De Lower Shire Valley in het zuiden van het land, aan de grens met Mozambique, is het meest kwetsbaar.

Ontwikkeling

Overstromingen hinderen de ontwikkeling van het land en treffen vele sectoren, van landbouw tot waterzuivering, milieu en onderwijs. De gecombineerde effecten van droogte en overstromingen kosten de Malawische economie minstens 1,7 procent per jaar.

Een van de belangrijkste oorzaken zijn de erg variabele neerslagpatronen in Malawi. Sterke neerslag in de hooglanden veroorzaken vaak overstromingen in lager gelegen gebieden. Ook de ontbossing speelt daarbij een rol.

Om te begrijpen hoe die overstromingen tot rampen uitgroeien, moeten we onderzoeken waarom de lokale gemeenschappen zo kwetsbaar zijn. Overstromingen worden dan wel natuurrampen genoemd, maar hun eigenlijke impact heeft in grote mate te maken met sociale en menselijke kwetsbaarheid.

‘Armoede leidt ertoe dat mensen op zoek gaan naar land en geen andere keuze hebben dan zich te vestigen in gebieden die meer blootgesteld zijn aan natuurlijke risico’s’

Zoals Phil O’Keefe, Ken Westgate en Ben Wisner -prominente geleerden die het academische debat over dit onderwerp mee vormgaven- hebben aangevoerd, is de impact van rampen als overstromingen een consequentie van sociale en economische factoren. Zo leidt armoede ertoe dat mensen op zoek gaan naar land en geen andere keuze hebben dan zich te vestigen in gebieden die meer blootgesteld zijn aan natuurlijke risico’s.

De meest efficiënte aanpak van rampen bestaat er dus in om naar de oorzaken van die kwetsbaarheid te kijken. De dreiging van overstromingen kan niet uitgewist worden, maar gemeenschappen kunnen wel veerkrachtiger gemaakt worden.

In mijn eigen onderzoek heb ik de risicostrategieën op gemeenschapsniveau, die op grote schaal gebruikt worden in Malawi, onderzocht. Daaruit blijkt dat, hoewel de strategieën vooral responsief zijn en zich richten op noodhulp, er meer aandacht is voor hoe de overstromingen beperkt kunnen worden en hoe gemeenschappen zich kunnen voorbereiden.

Een aantal uitdagingen blijven: er zijn niet genoeg middelen, de participatie van de gemeenschap is beperkt en het huidige gedecentraliseerde beleid is niet erg efficiënt, waardoor projectplanning, implementatie en onderhoud niet soepel verlopen. De projecten zijn vaak ook niet duurzaam, leunen in grote mate op ontwikkelingshulp en de gemeenschap voelt zich te weinig betrokken.

Lees ook

Regenpatronen veranderen diepgaand, ook bij gunstige klimaattoekomst

Kwetsbare gemeenschappen

Malawi is het derde armste land ter wereld. Ongeveer de helft van de bevolking leeft onder de armoedegrens. Chikwawa en Nsanje, de districten die het hardst getroffen worden door de overstromingen, zijn ook de armste in het land.

Meer dan 80 procent van de bevolking is afhankelijk van de landbouw, meestal op kleine boerderijen. Omdat ze voor hun inkomen afhankelijk zijn van de neerlag per seizoen, zijn ze bijzonder kwetsbaar voor overstromingen. Uit recent onderzoek blijkt dat kleine boeren elk jaar gemiddeld 2,67 procent van hun oogst verliezen aan overstromingen.

De hoge armoede, gebrekkige toegang tot landbouwgrond en de groeiende bevolking betekenen dat mensen over een kleiner areaal beschikken om te boeren en zich vestigen in marginale gebieden die kwetsbaar zijn voor overstromingen.

Een andere factor die bijdraagt aan de kwetsbaarheid is dat huizen en infrastructuur van slechte kwaliteit zijn. Daarbij komen onvoldoende economische diversificatie, werkgelegenheid en toegang tot sociale diensten. Dat betekent dat mensen het moeilijker hebben om zich voor te bereiden op een potentiële overstroming en ervan te herstellen.

De agenda van de donor

Om de overstromingen het hoofd te bieden, keurde de Malawische regering in 2015 een omvangrijk nationaal rampenbeleid goed. Maar de uitvoering daarvan verloopt met wisselend succes. Dat heeft vooral te maken met een gebrek aan middelen en problemen in de bestaande aanpak van de overheid.

‘Om de overstromingen het hoofd te bieden, keurde de Malawische regering een nationaal rampenbeleid goed. Maar de uitvoering daarvan verloopt met wisselend succes’

Zo ijvert die voor de verhuizing van mensen die in overstromingsgevoelige gebieden wonen. Maar die planning verloopt moeizaam en mensen land geven zonder verdere steun, houdt andere risico’s in.

Risicobeheer wordt vooral door ngo’s gedaan die meestal inzetten op waarschuwingssystemen, opleidingen voor ‘search and rescue’ en systemen om in groep te sparen. Er zijn ook pogingen geweest om een hoogtechnologisch waarschuwingssysteem te creëren, gebaseerd op computermodellen en satellieten. Maar de efficiëntie daarvan is nog onduidelijk.

Ondanks die pogingen blijven de lacunes in het risicobeheer groot. Een netwerk van regenmeters en snelle weersinformatie zijn essentiële onderdelen van een efficiënt waarschuwingssysteem en goede planning. Maar daar is nog werk aan de winkel, en de lokale bevolking houdt nog niet voldoende rekening met de beschikbare informatie.

Daar bovenop komt dat het land nauwelijks enige infrastructuur heeft om zich te beschermen tegen overstromingen, met name robuuste dijken. De dijken die er wel zijn, zijn van slechte kwaliteit.

Een van de grooste problemen is dat de lokale gemeenschappen maar beperkt betrokken zijn. Daardoor zijn de projecten niet in alle getroffen gebieden geïmplementeerd. En vaak zijn de projecten eerder een weerspiegeling van de agenda van de donor, dan van de noden op het terrein.

Cruciale stappen

Om de risico’s echt te beheersen moet Malawi enkele cruciale stappen nemen.

De eerste is prioriteiten op korte termijn vastleggen en die koppelen aan een breed plan op langere termijn. Daarbij moet ook rekening gehouden worden met de verwachte effecten van de klimaatverandering.

Het moet een evenwichtsoefening zijn tussen fysieke infrastructuur en betere voorspellings- en waarschuwingssystemen. Die zouden ook gebruik moeten maken van nieuwe technologieën zoals crowdsourcing.

Dat alles moet gepaard gaan met een goed geplande financiële agenda. En tot slotte moeten de voorgestelde oplossingen uitgetekend worden in overleg met de mensen zelf, die er het meeste mee in aanraking komen. Zij beschikken over een rijke lokale kennis en kunnen belangrijke inzichten aanbrengen.