Stilstaan is geen optie

De klimaatcatastrofe is een rationele mogelijkheid

© Reuters / Sivaram V

‘Als er één zaak is die de klimaatverandering onweerlegbaar heeft aangetoond, dan is het deze: de wereld uitsluitend bekijken en beschrijven zoals hij is, komt neer op collectieve zelfmoord’, schrijft Amitav Ghosh in The Great Derangement

‘Als er één zaak is die de klimaatverandering onweerlegbaar heeft aangetoond, dan is het deze: de wereld uitsluitend bekijken en beschrijven zoals hij is, komt neer op collectieve zelfmoord’, schrijft Amitav Ghosh in The Great Derangement of De grote verdwazing. In dit boek vraagt hij zich af waarom de grootste existentiële uitdaging waar de mensheid vandaag voor staat zo opvallend afwezig is in het beleid, maar ook in de literatuur.

The Great Derangement verscheen in 2016, maar de boodschap van het boek zit wel heel dicht op de basisstelling van het jongste IPCC klimaatrapport dat op 8 oktober vrijgegeven werd.

In Stories, het eerste hoofdstuk, stelt Amitav Ghosh dat de afwezigheid van klimaatverandering in de wereldliteratuur alles te maken heeft met de gietvorm waarin de moderne roman ontstond. Die omschrijft hij als een cultuur ‘waarin het onwaarschijnlijke gebannen werd en het alledaagse centraal kwam te staan’. Al heel vroeg in het boek maakt Ghosh duidelijk dat de opkomst van dat burgerlijke ideaal van voorspelbaarheid en rechtlijnigheid niet alleen literaire consequenties had, maar ook tot het grotere, omvattende verhaal van de wetenschappen leidde.

Hij wijst daarvoor onder andere op het verschil tussen Thomas Burnets Sacred Theory of the Earth uit 1690, een wereldgeschiedenis waarin het verhaal scharniert op gebeurtenissen van een ‘niet herhaalbare uniciteit’, en de wereldgeschiedenis zoals die verteld werd door James Hutton (1726-97) en Charles Lyell (1797-1875), auteurs die stellen dat ‘niets verandert dan op een manier waarop we vandaag verandering zien gebeuren’. De consequentie, volgens Ghosh, is dat de catastrofe niet langer gezien werd als een rationele mogelijkheid. Literair kwam ze terecht in niches zoals sciencefiction, politiek moest ze niet langer als mogelijke uitkomst gezien worden.

Amitav Ghosh gaat een grote stap verder in dit boek door de aarde en de natuur als echte actoren te zien – niet als een inerte achtergrond van menselijk handelen, maar als een handelende en wellicht reflexieve aanwezigheid. Dat thema wordt niet echt uitgewerkt, maar het is niet onbelangrijk omdat het illustreert hoe de auteur weigert om binnen de lijnen van het heersende discours over klimaat te denken.

Die weigering is geen daad van opstandige baldadigheid – ik typeerde Ghosh in de inleiding van een interview ooit als “every inch a gentleman” – maar deel van zijn zoektocht naar een verklaring voor de omvang van de klimaatcrisis én de onmogelijkheid van politiek, economie, samenleving en zelfs de kunsten om precies die dreigende en reeds aanwezige crisis te vatten, te beschrijven en te bestrijden.

‘Olie is spectaculair succesvol geweest in het wegnemen van de hefbomen van de macht uit de handen van de bevolking.’

Die zoektocht brengt Ghosh niet alleen bij een wrokkige planeet, maar ook bij heel concrete historische kantelmomenten, economische belangen en politieke tekorten. Een van de sleutelmomenten die hij aangeeft, is de keuze voor olie in plaats van andere mogelijke energie-opties waaronder steenkool.

De verbranding van olie is, dat weten we uiteraard, hoofdverantwoordelijk voor de uitstoot van CO² en dus voor de opbouw van dat broeikasgas in de atmosfeer. Maar de dominantie van olie, schrijft Ghosh, had ook andere consequenties: ‘Olie is spectaculair succesvol geweest in het wegnemen van de hefbomen van de macht uit de handen van de bevolking.’

Het feit alleen al dat olie via pijpleidingen getransporteerd wordt, waar nauwelijks handenarbeid aan te pas komt, werkt als een turbo op de concentratie van macht en kapitaal. Hij citeert Roy Scranton, die in dat verband stelt: ‘Het maakt niet uit hoeveel mensen door de straten lopen om te protesteren, ze krijgen geen greep op de echte machtsstromen omdat ze niet betrokken zijn bij de productie [van olie]. Ze consumeren die alleen.’

De kracht van religie

Daardoor alleen al wordt elke stap in de richting van decentrale en hernieuwbare energie een relevante stap naar de vernieuwing en versterking van democratie – maar daar focust Ghosh niet op. Hij ziet op dit moment vooral enorme inspanningen van het machtscomplex, met name in militaire kringen en bij de inlichtingendiensten, om de op olie gebouwde status-quo te verdedigen, niet zozeer tegen de dreiging van klimaatverandering zelf als wel tegen de bedreiging die uitgaat van klimaatactivisten die een heel ander productie- en consumptieapparaat eisen.

We hebben geen behoefte aan een biechtstoel om onze klimaatzonden in op te biechten, maar aan een fundamentele maatschappelijke omwenteling.

Amitav Gosh legt in The Great Derangement heel duidelijk uit hoe en waarom het ethische perspectief hopeloos tekortschiet om een adequaat handelingsperspectief te bieden. Het strijdtoneel voor de toekomst is niet het persoonlijke geweten, maar het productieapparaat dat het extreme weer, de opwarming van de aarde, het smelten van polen en gletsjers, de stijging van de oceaanspiegel… veroorzaakt.

De vraag is dan ook niet of klimaatactivisten volledig consequent handelen, maar of ze erin slagen de ideologie van eeuwige groei en de koolstofeconomie te stoppen en te veranderen. We hebben geen behoefte aan een biechtstoel om onze klimaatzonden in op te biechten, maar aan een fundamentele maatschappelijke omwenteling.

Maar, waarschuwt Amitav Ghosh elders, zelfs indien het onverhoeds zou lukken om het kapitalisme te vervangen door een duurzamer en zelfs rechtvaardiger systeem, dan nog blijft de andere pijler van het huidige extractieve en uitbuitende systeem overeind, namelijk het imperium of de drang van natiestaten om andere staten of gebieden te overheersen. Er is, met andere woorden, ook voor ecosocialisten meer werk aan de winkel dan ze soms lijken te beseffen.

De kans om echte klimaatrampen nog te voorkomen is er, maar de tijd daarvoor is heel erg kort, schrijft Ghosh in het slothoofdstuk Politics. Hij vreest dat die tikkende klimaatklok niet in overeenstemming te brengen is met de traagheid waarmee massabewegingen zichzelf opbouwen en impact op besluitvorming krijgen. De binnenweg die hij neemt is rekenen op bestaande massa-organisaties die snel en effectief kunnen mobiliseren.

“The Great Derangement. Lessons of Resistance from nonviolent activists” door Kevin O’Brien

Het verrassende is dat hij daarvoor kijkt naar religies. Het is een slecht onderbouwde veralgemening, die uitgaat van een terechte appreciatie van Laudato si, de klimaatencycliek van paus Franciscus. Ghosh, die het hele boek opbouwt met behulp van omlijstende verhalen en vertogen, maakt een vrij uitvoerige vergelijking tussen Laudato si en het Klimaatakkoord van Parijs, die in zijn ogen over de hele linie in het voordeel van de encycliek uitvalt, onder andere omdat de taal veel helderder is en vooral door het onverbrekelijke verband dat de paus legt tussen klimaatactie en strijd voor rechtvaardigheid. Alleen valt die grote en massale mobilisatiekracht van de Kerk voor rechtvaardige transitie in de praktijk toch ook wat tegen.

Ghosh schreef zijn Grote verdwazing kort na het verschijnen van Laudato si. De uitgever die dit noodzakelijke boek in het Nederlands wil publiceren, zou de auteur een nawoord moeten vragen waarin hij zijn hoop op religies als breekijzer om de catastrofes, die steeds zichtbaarder worden, te voorkomen actualiseert.

The Great Derangement door Amitav Ghosh is uitgegeven door de University of Chicago Press. 176 blzn. ISBN 978 0 2265 26812

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.