De ultranationalisten: beschermers van Oekraïne of bedreiging voor de democratie?

De inzet van de door het Westen gesteunde regimeverandering in Oekraïne was de opbouw van een democratische rechtsstaat. MO* stelde vast dat ontwikkelingen op het terrein in tegenovergestelde richting gaan. De oorlog gaf ultranationalisten macht, als beschermers tegen Russische dreiging. Ze willen noch een compromis met Rusland, noch democratie in Oekraïne.

De zwartrode vlag van het Oekraïense Rebellenleger (UPA) wappert in de zwoele zomeravondlucht van Odessa. In 1943 vermoordde deze paramilitaire organisatie bijna 100.000 Polen in een etnische zuiveringsoperatie, in een poging om een autoritair en etnisch homogeen Oekraïne uit de as van WOII te laten herrijzen.

© Jürgen Augusteyns

Een lid van Rechtse Sector neemt het woord tijdens de publieke herdenking van Vasil Slipak, een bekende Oekraïense operazanger die zich had aangesloten bij Rechtse Sector en week geleden aan het front sneuvelde.

Tot vandaag is UPA de moederbeweging van alle ultranationalistische, anti-Russische Oekraïense groepen.

MO* zag hoe hun militanten dreigen met geweld als parlement of regering wetten stemmen die volgens hen het land bedreigen, hoe ze rechters in rechtbanken intimideren, hoe ze burgerwachten organiseren en tegelijk deelnemen aan de mainstream politiek. En hoe ze Poolse senatoren in huisarrest hielden terwijl de politie erop toekeek.

Als patriotten zeggen ze het land te beschermen tegen separatisten en hybride oorlogsvoering van Rusland. Maar er is meer aan de hand.

Rechtse Sector als straatvechters tijdens de opstand

‘Wij hebben ook separatisten in Odessa en er zit er één in dit gebouw: burgemeester Truchanov’, roept de man met de vlag. In zijn ogen brandt een vuur. Op het sfeervol verlichte plein voor het stadhuis wandelen toeristen en kinderen met ballonnen langs grote spandoeken: ‘Odessa is Oekraïens’ en ‘Odessa zonder Truchanov’.

Truchanov, lid van de partij van de afgezette president Janoekovitsj en volgens de Panama Papers drager van een Russisch paspoort, werd verkozen met 52% van de stemmen. Dat kan erop wijzen dat vele inwoners van Odessa Janoekovitsj steunden. De ultranationalisten, net zoals provinciegouverneur Mikheil Saakasjvili, beweren echter dat er geknoeid werd met de verkiezingen.

‘Glorie aan Oekraïne! Glorie aan de helden!’, scandeert de menigte. Met de hand op de borst zingen ze het Oekraïense volkslied. Er hangt een sacrale sfeer. Ze herdenken Vasil Slipak, een bekende Oekraïense operazanger die zich aansloot bij Rechtse Sector aan het front. Hij sneuvelde een week geleden.

Amerikaanse diplomatie: ‘Svoboda rol achter de schermen geven.’ Europees parlement: ‘Geen coalitie sluiten met Svoboda.’

Rechtse Sector werd in het begin van de opstand in november 2013 opgericht door verschillende nationalistische bewegingen. Hun beleidsvoorstellen, organisatie en ideologie gaan terug op het UPA. Op drie jaar tijd gingen ze van paramilitair, naar militair en politiek.

Tijdens de opstand vochten ze tegen de oproerpolitie en bleven ze het geweld aansturen toen zelfs Svoboda, de oudste nationalistische partij en directe erfgenaam van het UPA, een akkoord met president Janoekovitsj ondertekende.

De leider van Svoboda was één van de drie oppositieleiders die voor het oog van de wereld naast president Janoekovitsj zat. De Amerikaanse diplomatie had hem een “rol achter de schermen” beloofd als Janoekovitsj zou vertrekken, ook al had het Europees parlement de antisemitische standpunten van de partij al veroordeeld en andere Oekraïense partijen opgeroepen om geen coalitie aan te gaan met Svoboda.

“Fuck de EU”, zei de Amerikaanse onderminister van Buitenlandse Zaken Victoria Nuland in een gelekt telefoongesprek.

Rond die periode schoten onbekende sluipschutters tientallen mensen dood op het Maidanplein in Kiev, waarna het akkoord van de baan was en het parlement president Janoekovitsj afzette.

Rechtse Sector in parlement en leger

Een militant van Rechtse Sector in uniform in de rechtbank

In juni 2014 gaf de minister van Binnenlandse Zaken Rechtse Sector de opdracht om de orde in Marioepol te herstellen nadat het leger die stad had heroverd op de pro-Russische separatisten. Een half jaar later werd hun leider Dmitri Yarosh verkozen in het parlement. Ze hebben één zetel. Svoboda haalde er 36 binnen (die ze later grotendeels verloren).

In april 2015 werd Yarosh benoemd tot officiële adviseur van het Oekraïense leger. Hij zei dat het doel bereikt was en doekte Rechtse Sector op. Leden die het daarmee niet eens waren, zetten Rechtse Sector verder en kondigden aan dat ze aan alle verkiezingen zouden deelnemen. Sergei Sternenko, voorzitter van Rechtse Sector in Odessa, bevestigde dat aan MO*.

Belangrijker dan hun verwaarloosbare electorale gewicht is hun bereidheid om geweld te gebruiken als de democratie een resultaat oplevert dat tegen hun standpunt ingaat.

De Minsk II-akkoorden van 14 februari 2015 voorzien dat bepaalde delen van Oost-Oekraïne autonoom zullen zijn binnen een federaal Oekraïne. Toen het Oekraïense parlement een wetsontwerp over de grondwetswijziging besprak, ontstonden rellen voor het parlement in Kiev.

Sympathisanten van Svoboda namen de helmen en stokken van de oproerpolitie af en vielen hen aan. Ze gooiden rookbommen en granaten. Een politieman stierf, een andere verloor zijn been. Svoboda is op elk moment bereid zich radicaal tegen de staat te keren van zodra zij dat nodig achten om “het land te beschermen tegen pro-Russische elementen die geïnfiltreerd zijn in de instituten.”

Rechtse Sector als rechter

‘Wees niet naïef’, zegt Pavlo Kyrylenko, voorzitter van Svoboda in Odessa. ‘In de jaren 2000 kon de Russische inlichtingendienst zonder problemen de pro-Russische partij Rodina financieren. Rusland had vrij spel. Ze stuurden altijd hun titoeshki’s (agents-provocateurs, nvdr) op ons af.’

© Jürgen Augusteyns

Pavlo Kyrylenko, voorzitter van Svoboda in Odessa, de grootste en oudste ultranationalistische partij.

Vaak gebruikten die titoeshki’s brutaal geweld, en liet de politie begaan. Kyrylenko zegt dat de opstand van 2014 de uitgelezen kans was om daar een radicaal antwoord op te bieden en pro-Russische elementen voor eens en altijd uit Oekraïne te bannen.

‘Autonomie voor Donetsk is gegarandeerd een opstap naar autonomie in Odessa en zo sluipt Russische invloed weer binnen. Daarvoor hebben onze militanten hun levens niet gegeven.’

De ultranationalisten doen nu hetzelfde als de pro-Russische titoeshki’s van de jaren 2000. Het lijkt wel dat ze wraak willen nemen.

‘Misschien moet die spion opnieuw ontvoerd worden, of verkracht met een stok in zijn achterwerk?’

Vijftig militanten van Rechtse Sector staan in uniform in de rechtszaal. Ze roepen ‘Glorie aan Oekraïne! Glorie aan de helden!’ en onderbreken de rechter meermaals. Ze komen hun voorzitter Sergei Sternenko steunen. Die wordt verdacht van ontvoering met geweld van een lokaal parlementslid die hij een “Russische spion” noemt. Hij zat in voorlopige hechtenis, maar kwam vrij onder de druk van Rechtse Sector.

Nog meer zware mannen met traditioneel kozakkenkapsel stappen uit luxeauto’s met Bulgaarse nummerplaten. Ze schudden elkaar, en de politieagenten, de hand. Ze lachen bij zowat alles wat de rechter zegt. ‘Misschien moet die spion opnieuw ontvoerd worden of verkracht met een stok in zijn achterwerk’, lacht een man. De rechter blijft er stoïcijns onder.

© Jürgen Augusteyns

Een militant van Rechtse Sector ziet toe of de rechter wel de juiste beslissing neemt.

‘Dit soort zaken is een complot van de regering om de beschermers van Oekraïne te verzwakken’, zegt Sternenko. Patriotten mogen misdaden begaan omdat ze het land beschermen. Vermeende separatisten moeten naar de gevangenis, zelfs al zijn er geen bewijzen van misdaden. Dat is het besluit van deze militanten.

De rechter wraakt uiteindelijk zichzelf en verwijst de zaak door naar een andere rechtbank, zoals al heel vaak gebeurde. De militanten verdwijnen in het straatbeeld. Opdracht volbracht.

2 mei 2014, en toen werd alles anders

Wat voorafging…
20 februari 2014.
Kort voor het aftreden van president Janoekovitsj vinden in verschillende steden demonstraties plaats, ook in Odessa. Demonstranten dragen Russische vlaggen en scanderen “Alleen Rusland kan ons redden van fascisme”. De leden van Odessa Druzina, een pro-Russische paramilitaire groep, lopen mee.
3 maart 2014. De dag waarop pro-Russische militanten het provinciegebouw van Donetsk bestormen, gebeurt hetzelfde in Odessa. Ze eisen autonomie en vervangen de Oekraïense vlag door de Russische.
April. Er vinden zowel pro-Russische als pro-Oekraïense demonstraties plaats. Pro-Russische militanten organiseren een protestkamp op het Kulikove Pole plein.
Lees hier een uitgebreide chronologie van wat volgde.
Deze tijd van het jaar bruist Odessa van het leven. Toeristen genieten van de talrijke cafés, restaurants en winkels op de brede wandelboulevard. Hier adem je de charme en sfeer van een monumentale stad in.

In de lucht proef je ook iets anders: angst en verdeeldheid. Twee jaar geleden was deze boulevard het theater van een open oorlog. En het leek wel alsof de autoriteiten hadden beslist om die oorlog te laten plaatsvinden.

Op 2 mei 2014, de dag die voor altijd in het collectieve geheugen van Odessa gegrift zal staan, vielen 300 gemaskerde pro-Russische militanten, gewapend met Molotovcocktails, knuppels en schilden, een pro-Oekraïne mars van 2000 mensen aan. Ultranationalisten namen de verdediging op zich.

Tijdens de massale straatgevechten schoot een pro-Russische militant twee Oekraïense ultranationalisten van Rechtse Sector dood. Een ultranationalist van Rechtse Sector – de verdachte heet Sergei Khodiak – schoot daarop twee pro-Russische militanten dood. Een groep nationalisten joeg de pro-Rusland betogers een gebouw in en bestookte het met Molotovcocktails.

Meer dan 40 mensen werden levend verbrand.

De VN en de Raad van Europa hebben het onderzoek naar de verantwoordelijken al meermaals bekritiseerd. Tot vandaag is niet duidelijk waarom brandweer en politie niet tussenkwamen.

‘De afscheiding van de Krim begon ook met vreedzame demonstraties.’

Een groep journalisten, activisten en deskundigen deed zelf onderzoek. ‘Het zou nooit tot die brand zijn gekomen, als pro-Russische militanten de pro-Oekraïne mars niet hadden aangevallen en als ze geen protestkamp hadden opgezet’, zegt de voorzitter van de onderzoeksgroep, journaliste Tatiana Gerasymova.

‘Vrijheid van meningsuiting? De afscheiding van de Krim en Donetsk was ook begonnen met demonstraties en protestkampen, dan kwamen geweld en chaos, en tenslotte een referendum en gewapende mannen die het afdwongen. Dat scenario was zich ook in Odessa aan het voltrekken, net zoals in Donetsk.’

Nationalistische partijen stelden in het parlement een wet voor die Sergei Khodiak van Rechtse Sector amnestie zou verlenen. De wet is bedoeld voor “diegenen die, door hun acties, hun bereidheid hadden getoond om de territoriale integriteit van het vaderland te beschermen”.

‘Is dit een show?’

Sergei Dolzhinkov praat met zijn moeder in de rechtszaal waar hij terechtstaat

Voorlopig staan enkel vermeende pro-Russische militanten terecht, terwijl de meeste slachtoffers pro-Russische militanten waren. De ultranationalisten die mensen doodschoten en Molotovcocktails in het brandende gebouw gooiden, lopen vrij rond.

Sergei Khodiak werd op 18 mei 2014 gearresteerd op verdenking van moord met een jachtgeweer en poging tot moord op een agent. Maar alle districtsgerechtshoven van Odessa hebben de zaak al naar elkaar doorverwezen omdat Khodiak’s kompanen van Rechtse Sector de rechters intimideerden.

De openbare aanklager verzocht Khodiak in voorlopige hechtenis te plaatsen, maar in de plaats daarvan kreeg hij huisarrest dat inmiddels is verstreken. Hij is een vrij man en komt zelfs de pro-Russische beklaagden intimideren in de rechtbank. Sergei Dolzhinkov en Yevgeni Mifodov, vermeende leiders van de pro-Russische militanten, zitten wel in voorlopige hechtenis.

In die omstandigheden is gerechtigheid en een gelijke behandeling voor de wet onmogelijk. Dat was het besluit van het VN-rapport over het gebrekkige onderzoek en de belemmering van de rechtsgang.

Vier politieagenten leiden Dolzhinkov en Mifodov naar de rechtbank. Dolzhinkov’s moeder en Mifodov’s zus staan buiten te wachten tot ze de rechtszaal in mogen. Ze zien er verbitterd uit. De openbare aanklager gaf nog maar amper bewijzen van de aanklacht.

© Jürgen Augusteyns

Yevgeni Mifodov, samen met Sergei Dolzhinkov één van de vermeende leiders van de pro-Russische militanten op 2 mei 2014

Dolzhinkov en Mifodov nemen plaats achter de tralies in de rechtszaal. De openbare aanklager geeft een zak met kleren aan de rechter. De rechter trekt handschoenen aan en kijkt in de zak. Hij haalt er een riem uit. Eén van de “bewijzen”.

‘Is dit een show?’, vraagt de advocate van Mifodov. De aanklager wil een video tonen, maar de advocate protesteert: ‘Kan dat zomaar gebruikt worden? De aanklager moet eerst bewijzen waar deze video vandaan komt en of die authentiek is.’

‘Het enige bewijs: dat Yevgeni een Russisch paspoort draagt. “Jackpot”, dachten ze waarschijnlijk.’

Achteraf bezoeken we Yevgeni Mifodov’s zus in haar appartement in een armoedige wijk. ‘Ja, hij is een Rus’, zegt ze. ‘Maar hij is geen agent van de FSB, zoals de openbare aanklager beweert. Het enige bewijs dat hij aandraagt: dat Yevgeni een Russisch paspoort draagt en aanwezig was op de plaats van de feiten. “Jackpot”, dachten ze waarschijnlijk. Van misdaden bestaat geen enkel bewijs, laat staan dat hij een Russische agent is.’

Al drie keer – op 30 november 2015, 27 mei 2016 en 7 juni 2016 – stelde de rechter hem in voorlopige vrijheid wegens gebrek aan bewijsmateriaal om de voorlopige hechtenis te verantwoorden.

‘En drie keer gebeurde iets ongelooflijk. Ultranationalisten blokkeerden iedereen in de rechtszaal tot de openbare aanklager plots met een nieuwe aanklacht kwam. Waarna de rechter de hechtenis toch verlengde. De ultranationalisten namen selfies met mijn broer achter de tralies. Ze noemden de rechter een hoer en bedreigden haar. De politie keek gewoon toe.’

© Jürgen Augusteyns

De zus van Yevgeni Mifodov: ‘Drie keer gebeurde iets ongelooflijk. Ultranationalisten blokkeerden iedereen in de rechtszaal tot de openbare aanklager plots met een nieuwe aanklacht kwam. Waarna de rechter de hechtenis toch verlengde.’

Wat is er van het pro-Russische separatisme in Odessa geworden?

Waar zijn de pro-Russische militanten gebleven, de titoeshki’s? In 2014 liepen ze nog vol zelfvertrouwen door de straten van Odessa, vandaag is er van hen geen spoor meer te bekennen. De angst rust over Odessa en de stad is stevig in handen van het nieuwe regime. Zelfs burgemeester Truchanov weet dat hij zich koest moet houden.

Een jaar na de tragedie van 2 mei 2014 werd de voormalige Georgische president Mikheil Saakasjvili benoemd tot gouverneur van Odessa. Tijdens zijn eerste maanden als gouverneur gingen de pro-Russische activiteiten ondergronds. Ze luisteren naar illustere namen als “Odessa Defense Committe”, “Friends of Odessa” en “Odessa Underground”.

De stad werd opgeschrikt door een reeks aanslagen tegen de kantoren van Oekraïense nationalisten en zelfs tegen de inlichtingendienst op 27 september 2015.

‘Ooit zullen we naar Odessa terugkeren en onze stad bevrijden van de fascistische bezetting.’

Vele pro-Russische militanten vluchtten uiteindelijk naar gebieden onder controle van Rusland of pro-Russische separatisten. Van daaruit ijveren sommigen onder hen verder voor de oprichting van een “Volksrepubliek Odessa”, naar het voorbeeld van de Krim en Donetsk.

In Donetsk ontmoetten we één van hun organisaties, “Odessa Social Movement”, tijdens de persconferentie van de onderminister van Defensie van de zelfverklaarde Volksrepubliek Donetsk. We hadden een Skypegesprek met directeur Aleksandr Voskoboynikov, voormalig medewerker van een schepen van Odessa van de partij van Janoekovitsj. Vandaag beschouwt de Oekraïense overheid hem als terrorist.

Op 22 maart 2014, kort nadat pro-Russische militanten het provinciegebouw van Odessa bestormden en een referendum over autonomie eisten, werd hij gearresteerd en ondervraagd door de inlichtingendienst. Die vertelde hem dat hij in een gevangenendeal naar Donetsk verbannen zou worden. Hij werd als krijgsgevangene beschouwd omdat Odessa in staat van oorlog was.

‘Hier ontmoette ik andere ballingen uit Odessa’, zegt Voskoboynikov. ‘Samen richtten we een online nieuwsagentschap op om te berichten over de Volksrepubliek Donetsk en de gruwelen van het Oekraïense leger hier. Ooit zullen we naar Odessa terugkeren en de stad bevrijden van de fascistische bezetting. Oekraïens nationalisme was nooit sterk in Odessa. Ondertussen hebben we contact met pro-Russische activisten in Odessa. Via internet, want telefoonlijnen worden afgetapt.’

© Jürgen Augusteyns

Dimitri sprong op 2 mei 2014 uit het brandend gebouw waarin 42 mensen de dood vonden.

De Moeders van 2 Mei: moeders of partijleden?

Pro-Russische activisten die na 2 mei 2014 wel in Odessa bleven, worden op de voet gevolgd door de inlichtingendienst. Van zodra zij deelnemen aan publieke acties, worden ze gearresteerd. Dimitri*, die uit het brandende gebouw sprong en overleefde, keerde terug naar het gewone leven.

Hij leeft verder met een diepe teleurstelling. ‘Toen ik in 2012 naar het Europees kampioenschap voetbal keek, zong ik het Oekraïense volkslied met mijn hand op het hart’, zegt hij. ‘Maar hoe kan ik nog eer voelen bij deze symbolen als anderen me in naam van deze symbolen willen doden? En hoe kan je een stad als Odessa afsluiten van de Russische wereld?’

Sergei Sternenko en co van Rechtse Sector filmen vermeende pro-Russische demonstranten.

Dimitri woont in een onafgewerkt en armoedig sociaal appartement midden in een luxueuze gated community voor rijken. Zijn vrouw kreeg het appartement als personeelslid van het Oekraïense leger. ‘Ik heb zelfs vrienden met pro-Russische sympathieën, die als soldaat in het Oekraïense leger tegen de pro-Russische separatisten moeten vechten. Dat is de tragedie van Oekraïne: vechten tegen je eigen broeders, omdat je je brood moet verdienen.’

De partij van Janoekovitsj, die vandaag verder werkt onder de naam “Oppositieblok”, gebruikt de tragedie van 2 mei 2014 om hun politiek standpunt op straat kenbaar te blijven maken. “Moeders van 2 Mei” werkt samen met de partij. Elke week betogen ze voor het Kulikove Pole plein voor gerechtigheid voor de slachtoffers.

Het plein is afgesloten. De politie neemt geen enkel risico op een nieuwe escalatie. We zien dezelfde, vooral oudere mensen die ook op een eerdere politieke betoging tegen het prowesters neoliberaal beleid van de nieuwe regering aanwezig waren.

De oudjes spreken niet over verloren geliefden, maar over hun liefde voor Poetin.

De linkse economische protesten vallen deels samen met de politieke pro-Russische krachten. Daarom is Rechtse Sector aanwezig, om eventuele pro-Russische standpunten te registreren en te melden bij de inlichtingendienst. Ze filmen en lachen de oudjes uit in hun gezicht.

De organisator van het protest van de Moeders van 2 Mei deelt enveloppes uit aan de aanwezigen. Op een namenlijst schrijft ze achter elke naam “2000”. Betekent het 2000 grivna (65 euro)? Mensen dragen T-shirts van de Sovjetunie, speciaal gemaakte vlaggen van het brandende gebouw van 2 mei en pennen van Janoekovitsj.

© Jürgen Augusteyns

Eén van de “Moeders van 2 Mei” toont haar pen van de afgezette president Janoekovitsj.

Dit is meer dan een herdenking van de slachtoffers, dit is de verderzetting van de politieke partij van Janoekovitsj onder een andere gedaante. Tijdens onze gesprekken spreken de aanwezigen niet over verloren geliefden, maar over hun liefde voor Poetin, en hun politieke eis van de federalisering van Oekraïne.

Ludmilla, een kranige oude dame, zegt zelfs openlijk dat Odessa deel moet worden van de Russische federatie. Ze toont een video van hoe ze tijdens een demonstratie geslagen en bespuwd werd door gemaskerde nationalisten. ‘Ik heb WOII meegemaakt, dus dit is niks voor mij’, zegt ze. ‘Maar ik weet wel waartoe fascisme kan leiden.’

Fascisten vs terroristen

‘Deze mensen trekken Rusland aan’, zegt een militant van Rechtse Sector die in brede cirkels rond het groepje oudjes loopt en hen filmt.

Ludmilla stapt boos op hem af. Er ontstaat een dovemansgesprek tussen inwoners van dezelfde stad. De onzichtbare scheidslijnen van een geopolitiek conflict tussen grootmachten loopt dwars door deze stad, tussen de mensen.

‘Eenmaal er bloed heeft gevloeid, is er geen weg terug’, zegt een vrouw van Rechtse Sector als we suggereren om te luisteren naar elkaars angsten en bezorgdheden. ‘Ze haten mij, noemen mij een fascist. Hoe kan ik dan met hen in gesprek gaan?’, zegt de vrouw verongelijkt. Zelf noemt ze Ludmilla dan weer “terrorist” en “communistische separatist”.

De etiketten doden elke mogelijkheid tot gesprek.

© Jürgen Augusteyns

Eén van de “Moeders van 2 Mei” op het wekelijkse protest voor het gebouw waarin 42 pro-Russische betogers en militanten de dood vonden op 2 mei 2014.

De nationalisten zien elk teken van vermeende Russische sympathie en de vrijheid van meningsuiting als een zaadje waaruit hybride oorlogsvoering zou kunnen groeien en stampen het plat.

Zo’n zaadje is het bezoek van twee senatoren van de Poolse liberale oppositiepartij van Donald Tusk aan de Moeders van 2 Mei. Dertig militanten in uniform blokkeren de ingang van Hotel Geneva. Vroeg in de ochtend, voor de senatoren aan hun dag konden beginnen, waren ze naar het hotel getrokken. Voor de deur staat hun oranje auto met het opschrift “Steun Oekraïne in de strijd tegen Russische binnendringers”.

Binnen zitten Jerzy Wcisla en Jan Rulewski, vicepresident van de mensenrechtencommissie van de Poolse senaat. De ultranationalisten maken grapjes met de aanwezige politie, die laat begaan terwijl Oekraïense burgers Poolse volksvertegenwoordigers in huisarrest houden en selfies voor het hotel maken.

‘Zij misbruiken het patriottisme als dekmantel voor hun criminele activiteiten.’

Plots verschijnt Jan Rulewski in onderhemd in de deuropening van het hotel. De militanten snellen ernaartoe en beginnen te filmen met hun mobieltjes. Volgens aanwezige Oekraïense journalisten geven ze die beelden door aan de inlichtingendienst.

Eén journalist, die anoniem wenst te blijven, wijst erop dat dit geen “echte” ultranationalisten zijn: ‘Het zijn criminelen die het patriottisme misbruiken als dekmantel voor hun criminele activiteiten. Sommige nationalisten hebben zich publiekelijk van hen gedistantieerd. Veel criminelen worden lid van Rechtse Sector, waardoor de patriottische beweging steeds meer verandert in een maffia. Ze blijven wel handige instrumenten voor de inlichtingendienst.’

Oekraïense burgers houden Poolse volksvertegenwoordigers onder huisarrest, politie laat begaan

We slagen erin om door de menigte nationalisten het hotel binnen te geraken. We spreken de twee Poolse senatoren op hun hotelkamer. ‘Hoe weten zij in welk hotel wij zitten?’, zeggen ze verontwaardigd. ‘Hoe is het met de burgerrechten in Oekraïne gesteld, als de basisrechten van een buitenlandse senator al straffeloos geschonden worden?’

De ultranationalisten beschuldigen de Poolse senatoren van “pro-Russische activiteiten”.

‘Die senatoren zijn lid van de partij die een complot met Rusland sloot om de Poolse president Lech Kaczyński te vermoorden’, zegt Pavlo Kyrylenko van Svoboda. Svoboda staat ideologisch dicht bij PiS, de Poolse partij van Kaczyński die vandaag in Polen een programma doorvoert dat Svoboda ook in Oekraïne wil doorvoeren.

‘Enkel waarheid en gerechtigheid kunnen de wind uit Poetin’s zeilen halen.’

De senatoren zeggen dat de Moeders van 2 Mei geen politieke groep zijn, maar moeders die geliefden verloren. Dat klopt niet 100%. Ook is het op zijn minst gevoelig om naar Odessa te komen op uitnodiging van het Oppositieblok, als je weet hoe pro-Russische militanten amper twee jaar geleden hebben huisgehouden in Odessa.

De senatoren maakten wel een sterk argument voor gerechtigheid: ‘Zolang de waarheid over 2 mei verborgen blijft, zolang enkel pro-Russische militanten terecht staan en ultranationalisten vrijuit gaan, geeft Oekraïne de indruk dat niet elke burger gelijk is voor de wet. Dat is de ideale voedingsbodem voor een buitenlandse mogendheid als Rusland om zich op te werpen als beschermer.’

‘Enkel waarheid en gerechtigheid kunnen de wind uit Poetin’s zeilen halen. Anders zullen de pro-Russische inwoners altijd het slachtofferverhaal oprakelen en blijven ze een pion in Poetin’s handen.’

© Jürgen Augusteyns

Ultranationalisten filmen de Poolse senator Jan Rulewski terwijl ze hem onder huisarrest vasthouden.

Azov: extreemrechts, paramilitaire Kozakken, burgerpatrouilles, sociale hulp

Toen pro-Oekraïense inwoners van Odessa geconfronteerd werden met het geweld van de pro-Russische militanten, zagen zij het angstbeeld dat ook Odessa een pro-Russische autonome republiek zou worden. Met een zwakke, partijdige en onbetrouwbare politiemacht waren die inwoners blij dat de ultranationalisten de enigen waren die de verdediging van de stad op zich namen.

Gewone mensen juichten hen toe en op dat moment was het autoritaire politieke programma van deze nationalisten bijkomstig, ook al krijgt het op deze manier meer politieke invloed.

De oplossing is om betrouwbare instituten – politie, leger, gerecht – op te bouwen, de militante arm van de nationalistische partijen onder het bevel van politie en leger brengen, en hun politieke beweging integreren in de politiek. Zo worden zij militair gedemobiliseerd en wordt hun politieke invloed teruggebracht tot hun electorale gewicht.

Azov behield ook na de integratie in het leger de eigen symboliek en militaire trainingen.

Maar het vertrouwen in de politie heeft een diepe deuk gekregen. Andrej Grusketski van de extreemrechtse militie Azov weet nog hoe de pro-Russische schutter van achter het politiecordon kon schieten en hoe de politie urenlang niets deed zelfs nadat pro-Russische militanten geweld waren beginnen gebruiken en er al doden waren gevallen.

Daarom heeft Azov zelf een parallelle burgerwacht in Odessa opgericht. ‘We bieden sociale hulp in arme wijken. Inwoners kunnen ons bellen op een noodnummer. We komen bijvoorbeeld tussen in burengevechten of publieke dronkenschap.’

Grusketski wil de burgerwacht niet integreren in de politie. ‘Dan komen we onder een corrupt bevel, dat is onmogelijk’, zegt hij in het café aan de centrale boulevard waar een pro-Russische militant op 2 mei 2014 een ultranationalist doodschoot.

De militie van Azov, in 2014 opgericht als een paramilitaire organisatie die aan het front in Marioepol vocht tegen de pro-Russische separatisten, werd wel als een regulier bataljon geïntegreerd in de Nationale Garde van het Oekraïense leger. Toch behielden ze hun eigen symboliek, militaire trainingen en bevelsstructuur.

‘We rekruteren nog altijd nieuwe mensen onder de naam Azov’, zegt Grusketski. ‘Wij zijn vrijwilligers, de strijd zit in onze ziel. Wij zetten de traditie van de Kozakken verder.’

Dat is een leger van “vrije mannen”, een militaire klasse, die doorheen de geschiedenis deelnamen aan heel wat veldslagen. Vandaag zijn ze betrokken bij ordehandhaving. Er is een hele paramilitaire levensstijl aan verbonden. Ze hadden semiautonome staten in Oost-Europa, vooral in grensregio’s met Rusland en Oekraïne. Geen enkele grootmacht kon in zijn militaire ambities om de Kozakken heen.

Het feit dat sommige ultranationalisten zich vandaag beschouwen als de erfgenamen van de Oekraïense Kozakken, zal het moeilijker maken om hen los te weken uit dat eeuwenlange ideaal en hen te integreren binnen neutrale ordehandhavingsinstituten. “Vrijheid” en “onafhankelijkheid” zijn één van hun kernwaarden.

© Jürgen Augusteyns

Andrej Grusketski is ondervoorzitter van Azov in Odessa en draagt zijn haar in de stijl van de Kozakken. ‘Wij zijn vrijwilligers, de strijd zit in onze ziel. Wij zetten de traditie van de Oekraïense Kozakken verder.’

De weg vooruit: deradicalisering van de ultranationalisten?

Op 2 mei 2016 vroeg gouverneur Saakasjvili aan president Porosjenko om troepen van de Nationale Garde te sturen, om de orde te handhaven tijdens de herdenking van 2 mei 2014.

De president stuurde de versterking: het waren soldaten van Azov, die inmiddels in de Nationale Garde waren geïntegreerd. Ze hadden lichte pantservoertuigen ter beschikking. Hun opdracht: “detectie” en “neutralisering” van “terroristische, subversieve en vijandige elementen”.

Opnieuw droeg het bij aan de schijn van partijdigheid van de Oekraïense staat en deed het weinig om het vertrouwen tussen burgers in Odessa te herstellen: militanten van de maatschappelijke stroming die mee verantwoordelijk wordt geacht voor de tragedie van 2 mei 2014, gemobiliseerd tijdens de herdenking van die tragedie.

De ultranationalisten kregen invloed dankzij de opstand, die gesteund werd door het Westen. Nu de EU en de VS een akkoord met Rusland zoeken, staan de nationalisten in de weg.

‘Achter de schermen worden ultranationalisten ingehuurd door oligarchen om particuliere zakenbelangen te beschermen.’

De hoop is, dat als zij geïntegreerd worden in het democratische proces van verkiezingen, ze ook bereid zullen zijn compromissen te sluiten. Tijdens een persconferentie van politieke partijen over de parlementsverkiezingen van 2017 zit Sergei Sternenko van Rechtse Sector naast adjunct-gouverneur van Odessa Salomiia Bobrovska en de voorzitter van de christendemocratische partij Vasil Gatsko.

Sternenko doet zich salonfähig voor. ‘Als we onze samenleving echt willen transformeren, moeten we burgers een politiek bewustzijn bijbrengen en corruptie bestrijden’, zegt Sternenko. ‘Enkel dan zullen ze niet meer stemmen voor oude, oligarchische machtspartijen.’ Hij zegt dat hij het systeem transparant wil maken, maar als de transparantie zich tegen hem keert, is zijn beweging bereid tot geweld en intimidatie om het opnieuw in duisternis te hullen.

Journalist Volodymr Solohub gelooft niet dat dit zal werken: ‘Ze zullen niet deradicaliseren door hen serieus te nemen in de politiek. Waarom niet? Als ze het geweld zouden afzweren, zouden ze hun inkomsten verliezen. Voor het oog van de camera’s zijn ze patriotten en verdedigen ze het algemeen belang, achter de schermen worden ze ingehuurd door oligarchen om particuliere zakenbelangen te beschermen.’

‘Als ze hun militante arm opgeven, kunnen oligarchen hen dus niet meer gebruiken en verliezen ze hun inkomsten. Of we hen nu in de mainstream politiek integreren of niet, ze zullen altijd gewelddadig blijven. Met één verschil: dat ze legitiem worden. Een gevaarlijke ontwikkeling.’

‘Een volwassen democratie zal verschijnen’

Honderdduizenden Oekraïners betoogden voor vrijheid, democratie en mensenrechten. De regimeverandering, een beleidsdoelstelling van de VS, kwam er enkel door de voortdurende waakzaamheid en het geweld van de ultranationalisten. Het leidde tot euforie. Vrijheid, democratie en mensenrechten kwamen er niet.

‘In deze fase kunnen we nog niet democratisch zijn op alle niveaus, we worden nog altijd bedreigd’, zegt adjunct-gouverneur Salomiia Bobrovska. ‘Er komt een punt waarop de politieke en juridische chaos voorbij zal zijn, en er een volwassen democratie zal verschijnen. Ik zal erop toezien dat soldaten van nationalistische bataljons aan het front kansen krijgen om te re-integreren in de samenleving, anders zullen ze hun wapens in onze steden inzetten.’

‘In deze fase kunnen we nog niet democratisch zijn op alle niveaus, we worden nog altijd bedreigd.’

Wat er met haar baas Mikhail Saakasjvili gebeurde in Georgië, is een waarschuwing. Als Georgisch president voerde hij hervormingen door en bestreed hij de corruptie, maar ontwikkelde geen sterke en onafhankelijke rechtsstaat. De nieuwe machthebbers konden de staat dus makkelijk gebruiken om Saakasjvili’s verwezenlijkingen terug te schroeven en zich tegen hem te keren.

De zwartrode vlag van het Oekraïense Rebellenleger zal nog wel een tijdje wapperen in Odessa. Tijdens de herdenking van operazanger Vasil Slipak wordt een fragment van zijn interviews aan het front getoond. ‘De oorlog is de voortzetting van onze revolutie’, zegt Slipak. ‘De revolutie zal voorbij zijn, als de oorlog gewonnen is. Wij, de vrijwilligers aan het front, zullen de richting bepalen.’

Beelden van heldhaftige strijders verschijnen op het grote scherm, met het strijdlied “Plune Kacha”. Treurige strijdliederen over oorlog en opoffering helpen niet altijd om het verdriet te verwerken, maar houden het vijandbeeld in leven. Ze injecteren een historisch besef van strijd in de harten van miljoenen. Uit de tranen kan verzoening komen, maar ook haat. Wat zal het zijn?

In de uitstervende klanken van Plune Kacha, stappen we weg, in de nacht.

* Hij wenste anoniem te blijven uit vrees voor zijn veiligheid.

Deze longread kwam tot stand met de steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek.

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.