E-waste als kans in Egypte

Een warme, dichte en ziekelijk zoete stoom vult de straat en dringt met een vuile stank de neusgaten binnen. Het is de rotte geur van ontbindend stadsafval. Het is Caïro’s afval dat de grond bekleedt, de gebouwen bedekt en van de daken van Manshiyat Naser, de Afvalstad, druipt.

Daar, op de bovenste verdieping van een gehavend gebouw aan de hoofdstraat, woont Moussa Nazmy, een 21-jarige man die samen met de 60.000 inwoners van deze nederzetting tussen het afval leeft, aan de basis van Mokattam-heuvel, net buiten de stad. Een buurt waar mannen te voet of met de auto door de stad zwerven, vuilnis verzamelend, terwijl vrouwen en kinderen de eindeloze stapels afval sorteren die hun stad overspoelen.

Deze kinderen zijn niet zoals de rest van de Caïrezen. Ze zijn jonge Zabbaleen, de Koptische christelijke gemeenschap die al meer dan vijftig jaar verantwoordelijk is voor Caïro’s afvalverzameling. Een gemeenschap gestigmatiseerd door de rest van de Egyptenaren voor hun christelijke geloof en manier van leven.

‘Mensen zien ons als slechte werkers’, zegt Moussa wrokkig. ‘Maar we werken om hun afval op te ruimen, en dat maakt ons goede mensen.’

Digitaal kaartlezen

Aan een ronde tafel spelen drie kinderen van ongeveer zes jaar een partijtje kaart met Laila Zaghloui, directeur van de Spirit of Youth’s Recycling School, opgericht in 2004 en gewijd aan het opleiden en voorzien van werk aan kinderen.

Een andere groep mensen verzamelt zich rond de laboratoriumcomputers. ‘Hier voorzien we hen van sociaal-ecologisch onderwijs zodat ze hun ambacht kunnen ontwikkelen’, zegt Laila.

Het doel van de school is toekomstige recycleerders op te leiden door werkervaring, milieukennis, basisopleiding en computervaardigheden aan te leren.

‘We leren hen hoe digitaal te werken, en dat is heel handig voor hun toekomst’, legt Mary Mofes uit, de computerleerkracht die ook tot de Zabbaleen-gemeenschap behoort. Tijdens de les krijgen de 191 leerlingen kaartmanagementprogramma’s aangeleerd, waaronder geografische locaties en analyses van de verschillende gebieden van de stad.

Ondanks de korte ervaring zegt de directeur dat het project goed werkt, omdat ‘de meeste afgestudeerden modernere en competitievere recyclagebedrijven creëren.’ De economische activiteit in de Afvalstad is echter nog steeds informeel en basis-infrastructuurdiensten zoals drinkwater, riolering en elektriciteit zijn nog steeds schaars of afwezig.

Grote bedrijven versus informele ondernemers

De Zabbaleen –“aaseters” in het Arabisch– waren niet altijd afvalverzamelaars. Oorspronkelijk bewoonden de Kopten de boven-Nijl  waar ze hun geld met varkenskwekerijen verdienden, tot de droogtes van de jaren dertig en veertig hen dwongen om naar de stad te migreren, waar ze papier en karton begonnen te verzamelen.

Later, in de jaren zeventig, werden de families die in het Imbaba-gebied leefden verdreven. De meesten vestigden zich in de verlaten steengroeven aan de voet van de Mokattam-heuvels aan de buitenwijken van Caïro, waar ze van afval bleven leven.

In 2003 echter kende de overheid afvalverzamelingscontracten toe aan private bedrijven, en dat verslechterde de economische situatie van de gemeenschap aanzienlijk.

‘Toen buitenlandse bedrijven de zaak overnamen, verloren inzamelaars veel van hun werk’, zegt Ezzat Naem Guindy, directeur van Spirit of Youth. De ngo werd in 2004 opgericht door een groep jonge mensen om de werklozen te trainen en te re-integreren in de arbeidsmarkt.

Al zijn de privébedrijven momenteel inactief, het privatiseringsinitiatief vernietigde duizenden banen en benadeelde vooral jonge vrouwen. Daarom creëerde de ngo in 2009 in samenwerking met CID, een sociaal ondernemingsadviesbureau, en Mobinil, een gsm-operator, het E-Waste Learning Centre om jonge vrouwen te re-integreren via computerherstel en het recycleren van e-waste.

De digitale kloof verkleinen door recyclage

Het Spirit of Youth-hoofdkwartier bevindt zich aan het einde van een steeg vol afval en leunt aan tegen de Mokattam-heuvel waarop zich de Sint Simons Kerk bevindt, de grootste kerk in het Midden-Oosten.

Drie keer per week werken daar zo’n twintig meisjes met een ingenieur terwijl ze apparatuur ontmantelen, de staat van de onderdelen nakijken en sorteren, en nieuwe computers samenstellen.

Daarna wordt Microsoft-software geïnstalleerd en uiteindelijk worden de metaalresten verkocht aan verzamelaars –en de nieuwe computers aan buren. De opbrengst wordt gelijk verdeeld onder de ngo en de arbeidsters.

Goedkope prijzen moedigen de Zabbaleen aan om nieuwe technologieën te gebruiken

‘Goedkope prijzen moedigen de Zabbaleen aan om nieuwe technologieën te gebruiken’, zegt Ezzat. Inderdaad, ondanks de kleine schaal van het project, heeft de ngo buren de kans gegeven toegang te krijgen tot een computer, iets wat onmogelijk was tot nu.

De ngo verkoopt echter niet alleen computers aan de helft van de marktwaarde, maar maakt ook donaties aan de kerk en verschillende organisaties zoals de recyclageschool waar Moussa studeerde.

De poging van deze jonge mensen om de digitale kloof in hun gemeenschap te overwinnen wordt echter bemoeilijkt door een gebrek aan giften, één van de grootste problemen om technologie naar de Zabbaleen te blijven brengen.

Daarom profiteren vrouwen van hun vrije uren om computers te leren gebruiken, uit weggegooid afval dat ze zelf teruggewonnen hebben.

Maar een apparaat hebben is niet genoeg, je moet ook weten hoe het te gebruiken. ‘In mijn huis hadden we een computer, maar ik raakte hem nooit aan’, zegt Soad Kamel, een 33-jarige vrouw. ‘Maar nu ben ik begonnen met sommige computerprogramma’s te gebruiken.’

Aan het Electronic Waste Recycling Project-atelier leren vrouwen – naast computers opknappen en gebruiken – ook hoe ze moeten omgaan met de gevaarlijke onderdelen die ze naar het stort van Nasserya sturen, ten westen van Alexandria. De milieu-impact van e-waste reduceren is een doel van Spirit of Youth, omdat zoals in de rest van de wereld het digitaal afval in Egypte elk jaar toeneemt.

In 2013 beschikte 44 procent van de Egyptische huishoudens over een computer en waren er honderd miljoen gsm’s in het land.

Volgens het ministerie van Communicatie en Informatietechnologie beschikten in 2013 44 procent van de Egyptische huishoudens over een computer en waren er honderd miljoen gsm’s in het land.

Maar naast lokale productie is de import van buitenlands afval om het te dumpen de grootste reden voor bezorgdheid. E-waste groeit naar schatting aan een wereldwijd tempo van veertig miljoen ton per jaar, en ‘het lijkt er niet op dat de wereld van plan is verantwoordelijker te worden’, aldus Leila Iskander, tot vroeg 2014 CID consultant-directeur en daarna minister van Milieu. ‘Het beheer van e-waste is dus cruciaal.’

De gevaarlijke metalen die in e-waste gevonden worden, zoals kwik, lood of cadmium, kunnen naast milieuschade ook brein- en zenuwstelselziekten en onvruchtbaarheid veroorzaken.

Al verbiedt de Conventie van Basel sinds 2011 de export van gevaarlijk afval naar arme landen, volgens een rapport van de Internationale Arbeidsorganisatie uit 2012 blijkt dat Egypte wereldwijd één van de bestemmingslanden van e-waste blijft.

De e-waste sector

Elektronisch afval betekent een bedreiging voor ontwikkelingslanden. Maar naast de economische schade die het veroorzaakt, brengt het ook enkele economische voordelen met zich mee.

Metalen zoals staal, koper, aluminium, goud of platina van de verouderde apparaten zijn in recente jaren een middel van bestaan geworden voor inzamelaars die ze aan groothandelaars verkopen. Maar al zorgt recyclage voor nieuwe opportuniteiten, de prijs op de internationale markt is een ander probleem.

‘EU-richtlijnen voor Europese bedrijven gelden niet voor de prijzen die ze in het Zuiden betalen. Ze reguleren alleen maar wat ze doen in Europa’, zegt Leila Iskander in haar moderne bureau met uitzicht op de Nijl.

Ondanks de moeilijkheden creëerde een groep van jonge Caïrezen in 2009 RecycloBekia, het eerste e-waste recyclagebedrijf in het Midden-Oosten. De fabriek is gelegen in een zuidelijke buurt, waar de stad langzaam in de woestijn overgaat. Een kleine werkgroep recupereert daar na het ontmantelen van duizenden computers, printers, en andere verouderde snufjes zo’n twintig ton metaal per maand.

‘Het eerste bedrijf in de sector zijn, heeft voordelen, zoals een gebrek aan concurrenten’, zegt Mostafa Henmdan, RecycloBekia’s jonge directeur, die inspiratie haalde uit een National Geographic-documentaire. ‘Maar er zijn ook nadelen, zoals het gebrek aan ervaring of het ontbreken van een wettelijk kader.’

Mostafa Hendman: ‘Wij bouwen geen zaak. We bouwen de industrie.’

E-waste recyclage is een proces dat uit vier fases bestaat. De bedrijfsactiviteiten blijven echter beperkt tot verzamelen, ontmantelen en sorteren, aangezien de raffinage om metalen te recupereren een duur proces is, dat in slechts een paar ontwikkelde landen wordt uitgevoerd.

Ondanks deze en vele andere moeilijkheden, maakt het prille bedrijf een naam voor zichzelf in de markt. Mostafa: ‘Wij bouwen geen zaak. We bouwen de industrie.’

RecycloBokia recycleert sinds twee jaar e-waste,  een te korte periode om in te schatten of het bedrijf succesvol is of niet, zegt Sherif Issa, hoofd van het Gezondheids- en Milieudepartement bij Mobinil. Maar vroeg of laat zullen zowel ontwikkelde als ontwikkelingslanden e-waste moeten behandelen, en de overheden moeten een verantwoordelijke aanpak voor het probleem stimuleren.

‘Tot een jaar geleden kende Egypte geen cultuur van recycleren’, zegt Nahla El-Shamy, RecycloBekia’s PR -hoofd. En om deze nieuwe cultuur verder te verspreiden, verwachten de Egyptenaren die tot een nieuwe generatie van ondernemers behoren meer betrokkenheid van de overheid bij het probleem.

Niet alleen om ziektes en milieuschade te voorkomen, maar om een groene economie te ontwikkelen en banen te scheppen voor de Egyptenaren.

“Breaking the digital wall” is een project van het European Journalism Centre en het Innovation in Development Reporting Grant Programme.