Van probleem naar kans: migratie in tijden van klimaatverandering

Wat hebben vlucht en migratie te maken met natuurrampen en klimaatverandering? De link tussen beide wordt steeds vaker aangehaald in het nieuws, maar hoe zit het nu net? Hier drie veel voorkomende misvattingen en een fris perspectief om het onderwerp ‘klimaatmigratie’ te kaderen.

Misverstand 1: “Klimaatverandering leidt tot steeds meer natuurrampen, en deze rampen vormen de hoofdoorzaak van klimaatmigratie.”

Juist, door de mens veroorzaakte klimatologische veranderingen leiden tot een hogere frequentie en intensiteit van orkanen, overstromingen en ook droogtes. Een zware tropische storm kan de dood van veel mensen veroorzaken, infrastructuur en eigendom vernietigen, en uiteindelijk leiden tot de evacuatie of gedwongen vertrek van tienduizenden mensen. In 2016 werden zo ongeveer 23,5 miljoen mensen ontheemd door natuurrampen.

Het is echter belangrijk om een onderscheid te maken tussen tijdelijke verplaatsing en permanente migratie. Na een natuurramp als een orkaan of overstroming kunnen mensen in de meeste gevallen terugkeren en opnieuw opbouwen wat is vernietigd. Dit is echter niet alrijd vanzelfsprekend en soms blijft er helemaal niets over om opnieuw op te bouwen: zo verloor de eilandengroep Fiji na het afgelopen orkaanseizoen haast 50 percent van zijn Binnenlands Nationaal Product omwille van opgelopen schade.

Nog veel verwoestender dan plotse natuurrampen zijn de trage veranderingen die plaatsgrijpen omwille van een veranderend klimaat.

Nog veel verwoestender dan plotse natuurrampen, echter, hoewel dikwijls veel minder zichtbaar, zijn de trage veranderingen die plaatsgrijpen omwille van een veranderend klimaat: woestijnvorming, bodemdegradatie, veranderende neerslagpatronen, een stijgende zeespiegel, allen dragen bij aan voedselschaarste, het verlies van levensonderhoud en sociale druk. Deze zogeheten slow-onset events dwingen mensen om hun traditionele levensstijl op te geven en naar andere manieren te zoeken om de eindjes aan elkaar te knopen. 

Een strategie om om te gaan met een steeds onherbergzamere omgeving is de zoektocht naar een ‘betere’ plaats. Maar zelfs in dat geval zijn een gedegradeerd milieu en natuurrampen vaak slechts een bijkomende factor, en niet de werkelijke of enige oorzaak van migratie. Factoren die dikwijls een duidelijkere doorslag hebben op migratie zijn: chronische armoede, conflict om land, beperkte lokale werkgelegenheid en het gebrek aan steun van de overheid in de regio van herkomst. De aantrekkingskracht van een belofte op goede werk-, onderwijs-, en levensomstandigheden in andere gebieden of landen draagt ook bij aan de beslissing om al dan niet te migreren.

Misverstand 2: “Europa zal overspoeld worden door klimaatvluchtelingen.”

Neen, op dit moment komen er geen honderdduizenden ‘klimaatvluchtelingen’ naar Europa en dit is zelfs in de nabije toekomst niet voorzien. De prognoses variëren van 25 miljoen tot 1 miljard mensen die wereldwijd op de been zullen zijn omwille van klimaat of milieu tegen 2050. Deze voorspellingen zijn echter zeer controversieel, omdat ze gebaseerd zijn op zeer uiteenlopende klimaatscenario’s en veronderstellingen over de reacties van de getroffen bevolking en migratie. Het is haast onmogelijk om deze complexe interactie tussen klimaat en migratie correct te voorspellen.

Slechts een kleine fractie van mensen die migreren, kiest ervoor om hun thuisland te verlaten over de grenzen heen.

Hoewel miljoenen mensen wel degelijk reeds nu al getroffen worden door een veranderend klimaat, kiest het merendeel om in hun geboortestreek te blijven en zich aan te passen aan de veranderende omstandigheden. Dit betekent dikwijls een toename in ongelijkheid, meer honger en minder lokaal werk.

Wanneer de omstandigheden het echter niet langer toelaten om een leven op te bouwen in een bepaalde streek, verhuizen velen dikwijls naar de grotere steden in hun thuisland. Daar hopen ze op beter kansen en kunnen ze dikwijls terecht bij vrienden of familie. Slechts een kleine fractie van mensen die migreren, kiest ervoor om hun thuisland te verlaten over de grenzen heen, en van deze kleine groep gaat meer dan 90% van migranten op zoek naar een nieuw leven in de buurlanden. De lange weg naar Europa is simpelweg te duur voor diegenen die het hardst worden getroffen door klimaatverandering: lokale boeren in Afrika en Azië.

Misverstand 3: “Zij die ontheemd zijn door de klimaatverandering zijn de meest kwetsbare bevolkingsgroep.”

Niet alle mensen in een regio lopen evenveel risico ten gevolge van klimaatverandering. Van belang hier is niet enkel hoe extreme gebeurtenissen en veranderingen in het klimaat een effect hebben op een regio, maar ook wie door deze veranderingen wordt getroffen, en of degenen die er onder leiden over de middelen en vaardigheden beschikken om schade te voorkomen en de gevolgen te beperken.

De armste laag van de bevolking, echter, is niet langer in staat om te migreren naar een nieuwe regio. Ze worden wel eens de “gevangen bevolkingsgroep” genoemd.

Zowel het zich aanpassen aan klimaatverandering als klimaatmigratie zijn in de eerste plaats sociale fenomenen. Studies in het noorden van Bangladesh toonden bijvoorbeeld aan dat rijkere dorpelingen niet hoefden te migreren in jaren van droogte of overstromingen. De welgestelden zijn in staat hun mislukte oogsten te compenseren met andere inkomsten en besparingen. De ‘middenklasse’ heeft het al wat moeilijker in tijden van schaarste, en dikwijls worden individuele gezinsleden tijdelijk naar naburige steden of regio’s gestuurd waar betere mogelijkheden zijn. Het daar vergaarde inkomen kan dan worden gebruikt om opgelopen schade te herstellen en het gezin te onderhouden.

De (voornamelijk landloze) armere klassen worden vaak gedwongen te migreren na een natuurramp, omdat er ter plekke geen adequaat werk meer overblijft. Op hun nieuwe bestemming moeten ze dikwijls hard werken tegen de laagste lonen en worden ze blootgesteld aan uitbuiting en marginalisatie. Ze kunnen hun verliezen nauwelijks goedmaken en hebben het moeilijk om hun gezin te onderhouden.

De armste laag van de bevolking, echter, is niet langer in staat om te migreren naar een nieuwe regio. Ze beschikken over onvoldoende middelen of een te zwakke gezondheid om de reis te ondernemen, en worden wel eens de “gevangen bevolkingsgroep” genoemd.

Migratie als kans en adaptatiemethode

Klimaatverandering is dus zeker geen alleenstaande factor die leidt tot de verplaatsing van honderdduizenden mensen, en daarbij is Europa zeker niet de hoofdbestemming voor mensen die migreren. Wel speelt het klimaat steeds meer en steeds prominenter een rol in het migratieverhaal van zij die op een nieuwe plek hun leven trachten op te bouwen.

Het debat omtrent klimaat en migratie zou zich niet mogen blindstaren op aantallen, maar dient zich te richten op de kansen die migratie met zich brengt voor hen die door klimaatverandering getroffen worden.

Het debat omtrent klimaat en migratie zou zich niet mogen blindstaren op het aantal aan ontheemden en migranten, maar dient zich te richten op de kansen die migratie met zich brengt als adaptatiestrategie voor hen die door klimaatverandering getroffen worden. 

De mobiliteit van mensen in de context van klimaatverandering zou niet mogen gezien worden als het falen van lokale aanpassing aan nieuwe weersomstandigheden. Integendeel, voor zover mensenrechten en waardigheid worden gerespecteerd en werknemers worden beschermd tegen uitbuiting, opent migratie nieuwe en vaak betere levensperspectieven voor veel mensen die worden getroffen door klimaatverandering, en leidt het tot nieuwe ervaringen, nieuwe kennis en nieuw kapitaal. Dikwijls is het de enige manier om zich met succes aan te passen aan lokale veranderingen in het klimaat.

Dit relatief nieuwe perspectief - migratie niet als een probleem, maar als een kans om beter om te gaan met de uitdagingen van klimaatverandering - wordt ook in toenemende mate erkend door beleidsmakers.

In samenwerking met diverse partners werken blogger Arthur Wyns en het Masereelfonds aan een informerend en sensibiliserend project over klimaatmigratie vanuit een mede-menselijk perspectief. Meer info vind je op klimaatling.be