Waarom beschavingen verdwenen zijn en de onze gevaar loopt

De Chinese en Indiase beschavingen bestaan respectievelijk 5000 en 3500 jaar en hebben allicht nog een hele tijd te gaan. De geschiedenis leert echter dat vele grote culturen op een bepaald moment aan hun eind zijn gekomen. Wat zijn dan de verschillen tussen civilisaties die zich niet konden handhaven en samenlevingen die zich min of meer met goed gevolg wisten aan te passen aan veranderende omstandigheden? Welke vergissingen begingen diegenen die ten onder zijn gegaan ?

In zijn boek Ondergang: waarom zijn sommige beschavingen verdwenen en hoe kan de onze haar ondergang voorkomen? uit 2005 tracht Jared Diamond, professor geografie aan de universiteit van Californië, bovenstaande vragen te beantwoorden.

Jared Mason Diamond (geboren in 1937) is een gelauwerde Amerikaanse wetenschapper en auteur van zes wetenschappelijke werken die onder meer een Pulitzerprijs won.
De problemen die Diamond in Ondergang beschrijft, zijn actueler dan ooit. In deze studie tracht hij na te gaan wat de val veroorzaakte van enkele grote beschavingen en wat onze generatie daarvan kan leren.

Diamond definieert een maatschappelijke ineenstorting als ‘een ingrijpende afname van de menselijke bevolking en/of verarming van de politieke, economische, sociale structuur, over een groot gebied en gedurende een lange periode.’ Diamond erkent wel dat het moeilijk te bepalen is hoe ingrijpend de achteruitgang van een beschaving moet zijn voordat men van ondergang kan spreken.

De wetenschapper heeft vooral het wedervaren van een viertal beschavingen onderzocht: de ecocide of ecologische zelfmoord van Paaseiland en de respectievelijke ondergang van de Anasazi, de Maya’s en Viking-Groenland. Verderop analyseert Diamond ook wel recentere gebeurtenissen zoals de volkerenmoord in Rwanda en de milieuproblematiek in China.

Vijf ondergangsfactoren

Zijn studie maakt komaf met een populaire mythe dat uitsluitend onze generatie leefmilieuproblemen zou veroorzaken. Ook onze verre voorouders schonken te weinig aandacht aan het natuurlijke evenwicht. Niet alleen milieuvernietiging lag aan de basis van de ineenstorting van een cultuur. Andere elementen speelden eveneens een rol.

Als eclectisch onderzoeker onderscheidt Diamond vijf interfererende en complementaire factoren die telkens weer opdoemen bij de ondergang van samenlevingen. Een eerste factor is de ecologische schade die een bepaalde beschaving veroorzaakt evenals de onhoudbare exploitatie van hulpbronnen.

Overbevissing, ontbossing en bodemproblemen zijn verantwoordelijk voor afnemende voedselopbrengsten. Het verlies van handelspartners is niet te onderschatten want kan een plots tekort aan voedsel of andere goederen veroorzaken. Vijandige buurvolkeren vormen eveneens een belangrijke ondergangsfactor en worden vaak aangehaald als de voornaamste reden voor de neergang van een rijk, maar de echte oorzaak ligt vaak elders.

Daarnaast hebben klimaatveranderingen een invloed op oogsten en de hoeveelheid beschikbaar water. Honger door milieuschade leidt bijvoorbeeld tot het verzwakken van het eigen leger en tot een uitnodiging tot invasie. Even doorslaggevend is wijze waarop er gereageerd wordt op de milieuproblemen. hoe een groep omgaat met ecologische uitdagingen. Het oplossen of negeren van het duurzaamheidsprobleem is beslissend. Dat dit zo was in het verleden, vormt een krachtig bewijs dat het vandaag net zo is.

Twaalf milieuproblemen

De grootste milieuproblemen van vroeger en vandaag vallen volgens Diamond uiteen in 12 categorieën. De teloorgang van hulpbronnen zoals natuurlijke habitats en voedselbronnen omwille van onder meer ontbossing was een belangrijke factor bij de ondergang van vroegere samenlevingen. Dit geldt ook voor overbevissing en overbejaging. Het verlies aan biodiversiteit door het verdwijnen van planten, dieren en genetische diversiteit is een derde milieuprobleem.

‘Onze wereldgemeenschap bevindt zich in een niet-duurzame situatie, en de twaalf milieuproblemen zijn elk op zich al voldoende om onze levensstandaard in de komende decennia ernstig te verlagen’

Bodemdegradatie vormt onrechtstreeks eveneens een gevaar voor het eoverleven van een beschaving. Daarom vormen rosie, verzilting en verlies aan bodemvruchtbaarheid een vierde belangrijke factor. De exploitatie of verwerking van fossiele brandstoffen wordt moeilijker en kost steeds meer (dieper in de grond en meer vervuiling).

Ondergrondse waterlagen worden niet snel genoeg aangevuld, dit leidt tot een gebrek aan drinkbaar water terwijl de ontzilting van oceaanwater geld en energie kost. Een ander milieuprobleem is het hoge tempo waaraan de mensheid de volledige fotosynthesecapaciteit van de planeet consumeert.

De verspreiding van giftige chemische stoffen heeft niet alleen ernstige gevolgen voor lucht, bodem, water en mens, vele van deze stoffen zijn slechts langzaam of niet afbreekbaar. De ondermijning of vernietiging van inheemse flora en fauna door de introductie van uitheemse diersoorten en planten kan catastrofale gevolgen hebben voor een beschaving.

De door de mens veroorzaakte vrijgekomen gassen in de atmosfeer tasten de ozonlaag aan en zorgen voor opwarming. Hierdoor smelten de ijskappen en stijgt de zeespiegel, ontstaan overstromingen en veranderingen in de oceaanstromingen. Overbevolking is een gevaar. Steeds meer mensen betekent meer nood aan voedsel, ruimte, water, energie. De ecologische voetafdruk van de mens is te groot. Er is een toenemende druk op de leefomgeving per capita.

Deze 12 vraagstukken zijn onderling verbonden. Het ene probleem verergert het andere of bemoeilijkt een oplossing. Een toenemende bevolking bevordert de ontbossing, produceert meer giftige chemie, neemt meer ruimte in beslag, consumeert meer vis en veroorzaakt meer vervuiling en afval. ‘Onze wereldgemeenschap bevindt zich op het ogenblik in een niet-duurzame situatie, en de twaalf problemen die daarmee te maken hebben, zouden elk op zich al voldoende zijn om onze levensstandaard in de komende decennia ernstig te verlagen. Het lijken tijdbommen met een lont van minder dan 50 jaar’, stelt Diamond.

Productieve basis aangetast

Ecologische economen onderscheiden vijf essentiële bestanddelen die de productieve basis van een economie inhoudt. Ten eerste is er het financiële vermogen of kapitaalbezit. Daarnaast wordt de waarde van geproduceerde activa in rekening genomen, namelijk de gebouwen, het machinepark en de wegeninfrastructuur. Het menselijke kapitaal, de kennis, vaardigheden, bevolkingsstructuur en arbeidsproductiviteit van een beschaving vormt een belangrijke hoeksteen. De instellingen zoals de regering, de burgerlijke samenleving en de wetgeving zijn essentieel. En ten slotte het natuurlijke kapitaal, ecosystemen, mineralen, fossiele brandstoffen, is onontbeerlijk vor het overleven van de mesnheid.

Een economie die haar productieve basis aantast om haar huidige productie te verhogen, kan dat niet tot in het oneindige blijven doen. De niet-duurzame consumptie, vooral in de westerse wereld, maakt dat onze huidige levensstijl onhoudbaar is. Want de ultieme basis van menselijk leven is gezonde lucht, zuiver water en een vruchtbare bodem. De planten-, dier-, insect-, vissoorten en alle andere milieudiversiteit voeren essentiële taken uit, zoals het produceren van zuurstof, het reinigen van water en het bestuiven van planten. De mensheid heeft dus de natuur heel hard nodig om zelf te kunnen overleven.

Vandaag wordt het ecosysteem van de aarde ernstig bedreigd inzake klimaat, biodiversiteit, gezondheid van de oceanen, overbevissing, ontbossing en de huishouding van water, stikstof en koolstof. Vandaar het grote belang om vooral ons natuurlijk kapitaal in goede staat te houden voor nu en later, voor komende generaties.

Milieuaantasting kost zowel op korte als op lange termijn veel geld: de bestrijding van agrarische en niet-agrarische plagen, de kostprijs van tijdverlies in files, de financiële kost van ziekte en dood als gevolg van gifstoffen, de kosten om de gevolgen van schadelijke stoffen op te ruimen, de gestegen visprijs door het uitsterven van vispopulaties en het verlies of verdwijnen van door erosie of verzilting aangetast landbouwland.

De capaciteit van natuurlijke systemen om vervuiling, afval en allerhande verstoringen te absorberen is niet ongelimiteerd. Als het opnamevermogen zijn grens bereikt, kunnen natuurlijke systemen mogelijk onproductief worden. Het Westen kan haar huidige welvaart alleen behouden door te teren op haar milieukapitaal.

Professor Georgina Mace van het University College in Londen schat de totale waarde van de door de natuur geleverde goederen en diensten op zo’n 125 à 145 biljoen dollar per jaar. De economische prestatie van de wereldeconomie zou er minder goed uitzien als de aantasting van dat globale biofysieke kapitaal in rekening zou worden gebracht.

Gevolgen globalisering

Het is een feit dat de milieuproblemen vooral de arme landen treffen, met name landen die snel industrialiseren zoals China en India. De Derde Wereld kampt met te veel ontbossing, watertekort, bodemdegradatie en bevolkingsdruk. Diamond stelt vast dat de globalisering er echter ook voor zorgt dat de rijke landen te maken krijgen met de milieu- en overbevolkingsproblemen van die landen. De eerstewereldlanden confronteren de ontwikkelingslanden met afval, giftige chemische stoffen, ontbossing en overbevissing.

‘Vandaag zijn culturen zo sterk onderling verbonden dat het risico op een wereldwijde ineenstorting niet langer mag worden uitgesloten’

Bovendien moeten inwoners van eerstewereldlanden ook afrekenen met verontreinigd voedsel, slechte luchtkwaliteit en toxische chemische stoffen. Wat mogelijk bijdraagt aan vruchtbaarheidsproblemen, waarbij westerlingen in toenemende mate beroep moeten doen op medische hulp om kinderen te krijgen.

Daarbij komt dat er de laatste jaren een vluchtelingenstroom uit chaotische en kansarme oorlogs- en derdewereldlanden naar Europa komt. Het feit dat Europa slechts 10 procent van de wereldbevolking uitmaakt maar wel 28 procent van de globale rijkdom bezit en naar schatting goed is voor 50 procent van alle wereldwijde sociale uitgaven, speelt in dit migratieproces allicht een belangrijke rol.

Vandaag zijn culturen zo sterk onderling verbonden dat het risico op een wereldwijde ineenstorting niet langer mag worden uitgesloten. In die zin was de financiële crisis van 2008, die een wereldomvattende impact had, een ernstige wake-up call. We zijn inderdaad allemaal zodanig afhankelijk van elkaar geworden, dat een probleem op een plek elders ernstige effecten sorteert.

Onmogelijk ideaal

Het grootste gevaar dat ons bedreigt volgens Diamond is een toename van de ecologische voetafdruk als de bevolking van de derde wereld erin zou slagen om de levensstandaard van de westerse wereld te benaderen. Niemand bij de Verenigde Naties of in westerse regeringen is bereid om te erkennen dat de wereld dit scenario niet aankan en dat een dergelijk ideaal onmogelijk kan worden verwezenlijkt.

De Derde Wereldbevolking wil, net als in de welvarende landen, kunnen beschikken over een comfortabele woning met elektrische toepassingen en de mogelijkheid om op een autonome manier te reizen. Indien dit grote gedeelte van de wereldbevolking dergelijke voordelen zou verwerven, zullen de milieukosten op onze planeet exponentieel toenemen.

‘Indien de derdewereld dezelfde voordelen zou verwerven als de westerse wereld, nemen de milieukosten op onze planeet exponentieel toe’

Hoe lang kunnen wij, inwoners van rijke westerse landen, onze huidige bevoorrechte levensstijl nog volhouden? ‘Als we geen serieuze poging doen om de problemen op te lossen en als we daar niet in slagen, zal de wereld als geheel binnen de komende paar decennia te maken krijgen met een dalende levensstandaard of erger’, waarschuwt Diamond.

Complexe culturen komen onder meer aan hun einde door het uitputten van natuurlijke hulpbronnen. Maar wat is dan de rol van de mens hierin? Wat is het aandeel van de beslissingsnemers? Waarom worden er soms beslissingen getroffen met rampzalige gevolgen? De auteur wijt dit aan het falen van gezamenlijke besluitvorming, wat uiteraard samenhangt met nefaste individuele beslissingen.

Jared Diamond ziet vier factoren die een rol spelen bij mislukte groepsbeslissingen. Het kan voorvallen dat groepen een probleem niet zien aankomen, zo vergaten de Maya’s in de 9de eeuw het droogteprobleem van de 3de eeuw. Het te laat reageren op een graduele verslechtering van een bepaalde trend, zoals bijvoorbeeld het kappen van de laatste palmboom op Paaseiland. Belangenconflicten, oftewel de strijd om geld en macht door de leidende groepen loopt als een rode draad doorheen de hele geschiedenis. Ten slotte is er de kwestie van irrationeel gedrag, een groot deel van de ontbossing op Paaseiland vond plaats vanuit een religieus motief.

Toekomstige schuldverplichting

Diamond stelt vast dat twee soorten keuzes doorslaggevend zijn gebleken voor het slagen of falen van samenlevingen uit het verleden: langetermijnplanning en de bereidheid om kernwaarden te heroverwegen.

Langetermijnplanning kan worden beschouwd als het opmaken van een vooruitziend plan op een moment dat een probleem opduikt dat nog beheersbaar is. Deze wijze van besluitvorming is het tegenovergestelde van het kortetermijnbeleid dat vandaag al te vaak door politici wordt gehanteerd. Het denken van politieke beleidsmakers wordt al te vaak beïnvloed door hun wens om te worden herverkozen.

Daarom neigen zij ertoe om maatregelen te treffen die hun kiezers gunstig stemmen maar waarbij langetermijnbehoeften voor de gemeenschap uit het oog worden verloren. Zo is er in de meeste westerse landen geen spaarpot aangelegd om de groeiende vergrijzingskosten van hun bevolkingen, namelijk de pensioenen en de gezondheidszorg, op te vangen. Het gevolg daarvan is dat regeringen (en dus hun burgers) tegen enorme toekomstige en niet-voorziene schuldverplichtingen aankijken.

De vraag die volgens Diamond doorslaggevend is voor succes of mislukking als samenleving betreft de gekoesterde waarden en welke daarvan moeten worden opgegeven en vervangen door nieuwe maatstaven als er andere tijden aanbreken? Een voorbeeld hiervan was de keuze van de Chinese regering om tussen 1979 en 2015 te opteren voor een eenkindpolitiek ter preventie van een catastrofale bevolkingsgroei.

Vandaag staan we collectief voor de uitdaging om de kernwaarden van onze samenleving te herbekijken. ‘Want we staan voor een fundamentele heroverweging: hoeveel van onze traditionele consumentenwaarden en levensstandaard kunnen we ons blijven permitteren? Onze ecologische voetstap moet verminderen. Het alternatief, het handhaven van onze huidige invloed, kan helemaal niet. In die zin is een cultuur die minder druk op onze hulpbronnen uitoefent het meest optimale scenario voor onze toekomst’, aldus Diamond.

Technologie geen oplossing

Vele analisten zijn van mening dat nieuwe technologieën onze problemen zullen oplossen. Vanuit zijn ervaring stelt Diamond vast dat sommige innovaties succesvol waren in het oplossen van problemen, andere echter niet. Bovendien vergt de grootschalige toepassing dikwijls enkele tientallen jaren, denk maar aan elektrisch licht, auto’s en vliegtuigen, televisie, het gebruik van computers.

Nieuwe technieken scheppen ook onvoorziene nieuwe problemen of negatieve bijverschijnselen.

Het bouwen van kerncentrales was een goede manier om een groter deel van de bevolking van elektriciteit te voorzien, maar nog afgezien van het kernafvalvraagstuk, hebben de nucleaire rampen van Tsjernobyl en Fukushima ons ook geconfronteerd met de ernstige gevaren van kernenergie.

Auto’s werden ontworpen om de nadelen van paardenkoetsen en -trams (excrementen, te veel geluid, te traag) te omzeilen. Maar vandaag veroorzaakt het gebruik van auto’s lawaai, schadelijk fijn stof en fileleed. Bovendien leert de geschiedenis dat het veel eenvoudiger is problemen te voorkomen dan ze naderhand met dure technologie te moeten oplossen.

‘Al onze huidige milieuproblemen kunnen worden beschouwd als onvoorziene schadelijke gevolgen van onze bestaande technologie. Er bestaat geen fundamenteel argument om te geloven dat technologie op miraculeuze wijze zal stoppen met het veroorzaken van nieuwe en onverwachte problemen. Zeker als men vaststelt dat technologie problemen moet oplossen die initieel door haarzelf werden gecreëerd’, stelt Diamond.

We beschikken tegenwoordig ongetwijfeld over meer kennis en deskundigheid dan de antieke culturen. Het verschil zit hem in het feit dat we vandaag met problemen op wereldschaal kampen. De wereldbevolking bedraagt vandaag 7,6 miljard zielen, wat heel wat meer is dan bijvoorbeeld in het Romeinse tijdperk. En er is beduidend meer destructieve technologie ontwikkeld dan in vroegere tijden.

Brief aan de mensheid

Jared Diamond is niet bepaald de enige die al jarenlang waarschuwt voor een ecologische catastrofe. In 1992 werd de boodschap van 1700 onafhankelijke wetenschappers genegeerd dat er reëel gevaar dreigde voor de gezondheid en het welzijn van de mens. Vijfentwintig jaar laten lanceren 15.364 wetenschappelijke ondertekenaars uit 184 landen een nieuwe, zeer dringende oproep.

In het artikel World scientists’ warning to humanity: a second notice verschenen in het online vakblad ‘Bioscience’ poneren wetenschappers dat veel van de trends sinds 1992 inmiddels nog verslechterd zijn.

‘We zetten onze toekomst op het spel omdat we onze buitensporige consumptie van ongelijk verdeelde bronnen niet beteugelen’

Hun research toont aan dat er sindsdien 26 procent minder drinkwater beschikbaar is per persoon, dat zuurstofarme zones in de oceanen met 75 procent zijn toegenomen, dat het aantal zoogdieren, reptielen, amfibieën, vogels en vissen collectief met 29 procent is teruggelopen, dat de kooldioxide-uitstoot met 62 procent is gestegen en dat de wereldbevolking met 35 procent is toegenomen.

‘We zetten onze toekomst op het spel omdat we onze buitensporige consumptie van ongelijk verdeelde bronnen niet beteugelen en de snelle bevolkingsgroei niet erkennen als oorzaak van ecologische en maatschappelijke bedreigingen.

Het zal weldra te laat zijn om ons falende traject te verlaten en de tijd dringt. We moeten in ons dagelijkse leven, maar ook op overheidsniveau erkennen dat de aarde, met al het leven dat erop te vinden is, onze thuis is’, waarschuwen de onderzoekers.

Voorzichtig optimistisch

We dienen ons olie- en energieverbruik te verminderen, en meer van onze energie moet uit hernieuwbare bronnen komen. We moeten ons waterverbruik en onze productie van broeikasgassen en het broeikaseffect verminderen. De overbevissing moet worden afgebouwd en visserij, bossen en landbouwgrond dienen op duurzame wijze te worden beheerd.

In een interview daterend van april 2014 zegt Diamond dat hij toch ‘voorzichtig optimistisch’ is over de toekomst van de mensheid. ‘Mijn inschatting voor de kans dat we onze problemen onder de knie zullen krijgen en een gelukkige toekomst zullen hebben, bedraagt 51 procent. En de kans op een slechte afloop is niet meer dan 49 procent.’

Dankzij het onverdroten werk van vooral milieugroeperingen -en dit sedert vele jaren- is er een zeker milieubewustzijn ontstaan bij zowel overheden, bedrijven als gezinnen. Met alle bijhorende onvolkomenheden worden er ook op het hoogste beleidsniveau grootscheepse initiatieven ondernomen zoals klimaatconferenties. De westerse wereld evolueert langzaam -met ups en downs- van een op fossiele brandstoffen gebaseerd energiemodel naar een grotere toepassing van groene energie.

Het groeiende succes van bijvoorbeeld de elektrische auto bewijst dit. Lichtpunten zijn ook de vertragende ontbossing en de aandacht die eindelijk besteed wordt aan onze zieke oceanen.

Ook op landenniveau beweegt er een en ander. De denktank ‘Global Footprint Network’ heeft vastgesteld dat de ecologische voetafdruk van de Verenigde Staten tussen 2005 (piekniveau) en 2013 met bijna 20 procent is gezakt. China pakt haar grote vervuilingsproblematiek aan en implementeert op grote schaal projecten rond hernieuwbare energie.

Maximale bevolkingsomvang, welvaart en macht

Uit het uitgebreide onderzoek van Jared Diamond blijkt dat de ineenstorting van een beschaving zich op korte tijd kan voltrekken. ‘Een van de voornaamste lessen die we moeten trekken uit de ondergang van de Maya’s, de Anasazi, de bewoners van Paaseiland en al die andere culturen uit het verleden -en ook uit de ondergang van de Sovjet-Unie- is dat de ondergang van een cultuur plotseling een of twee decennia nadat ze een maximale bevolkingsomvang, welvaart en macht heeft bereikt, kan beginnen.

‘De vreselijke gevolgen van een mogelijke ecologische meltdown en onze grote onderlinge afhankelijkheid dwingt ons om een ongeëvenaarde empathie, solidariteit aan de dag te leggen’

De reden is eenvoudig, een maximale bevolking, welvaart, consumptie van hulpbronnen en afvalproductie betekenen een maximale invloed op het milieu, totdat de grens nadert waarbij die invloed groter is dan de hulpbronnen aankunnen.

Bij nader inzien is het niet vreemd dat culturen meestal kort nadat ze hun hoogtepunt hebben bereikt ten onder gaan.’

We hebben de meest samenleving verweven samenleving uit de wereldgeschiedenis gecreëerd. Nog nooit tevoren circuleerden er zoveel, mensen, goederen, diensten, kapitaal en informatie over de aardbol.

De vreselijke gevolgen van een mogelijke ecologische meltdown en onze grote onderlinge afhankelijkheid dwingt ons om een ongeëvenaarde empathie, solidariteit en engagement aan de dag te leggen om voor onszelf en de komende generaties een duurzame toekomst te verzekeren.

Dit artikel verscheen eerder op de Systeemcrisis-blog van Dirk Bauwens