‘Tijdens hun menstruatie gebruiken meisjes soms sokken, T-shirts of theedoeken’

Menstrueren is de normaalste zaak van de wereld. Of dat zou het toch moeten zijn. Veel Zuid-Afrikaanse meisjes leven met menstruatiearmoede, wat gepaard gaat met stress en schaamte. ‘Als mannen één keer per maand zouden bloeden, zouden menstruatieproducten gratis zijn.’

Menstruatiearmoede is in Zuid-Afrika een groot probleem dat zo’n 30% van de Zuid-Afrikaanse meisjes en vrouwen treft. Van de 22 miljoen menstruerende vrouwen en meisjes in het land, kunnen 7 miljoen van hen zich geen maandverband, tampons of cups permitteren en hebben ze vaak amper toegang tot sanitaire voorzieningen.

Eén op de zeven schoolgaande tienermeisjes heeft geen toegang tot menstruatieproducten tijdens hun menstruatie. Daardoor missen ze vaak school.

‘Menstruatie is de natuur. Dat kan je niet uitstellen. Het is mooi en vrouwelijk, maar we leven in een wereld waar er nog een taboe over heerst’, vertelt de Nederlandse fotografe Eveline Gerritsen. In Kaapstad, in de township Khayelitscha, portretteerde ze 15-jarige schoolmeisjes om er een fotoboek van te maken.

Omdat zoveel meisjes geen toegang hebben tot de producten, gaan ze vaak op zoek naar alternatieven. ‘Ze gebruiken dan sokken, T-shirts of theedoeken’, legt de fotografe uit.

‘Zonder de menstruatiecyclus zou niemand van ons hier zijn, dus waarom kunnen we er dan niet open en eerlijk over zijn?’

Ook op school zijn er problemen, door de slechte hygiëne. ‘Vaak is er geen zeep om de handen te wassen. Soms is er niet eens stromend water. Vaak zijn er geen vuilbakken en ligt de vloer vol maandverbanden. Als een meisje op school haar maandverband wil verschonen, moet ze de oude ergens kwijt kunnen. Dan zijn er twee opties: ze op de grond gooien of in de rugzak steken en mee naar huis nemen.’

Maar voor velen is het thuis al niet veel beter. Veel meisjes wonen in townships, in sloppenwijken, met een groot gebrek aan water en elektriciteit. ‘Het gebeurt vaak dat er drie dagen lang geen water is. Douchen gebeurt buiten, met een bak.’

Taboes en schaamte

Duurzame en herbruikbare alternatieven zoals menstruatiecups zijn alles behalve een oplossing door die beperkte hygiëne. Dat vertelt Marius Basson, directeur en medeoprichter van de Zuid-Afrikaanse ngo MENstruation Foundation. ‘Vaak zorgen die producten net voor verspilling. Organisaties delen ze uit, maar na eenmalig gebruik worden ze al weggegooid omdat ze door het gebrek aan stromend water niet gewassen kunnen worden.’

Sinds 2019 zet de organisatie zich in tegen menstruatiearmoede in Zuid-Afrika. Zo installeerde het automaten met maandverbanden in scholen. Elk meisje krijgt dan een muntje waarmee ze elke maand maandverband uit de machine kan halen. ‘Er zijn nog organisaties actief die vaak fysiek maandverbanden uitdelen. Maar dat zorgt voor een deuk in het waardigheidsgevoel van de meisjes. Daarom kozen we voor een kosteloze automaat in de toiletten’, vertelt Basson.

Dat menstruatie nog vaak gepaard gaat met taboe, pesterijen en schaamte, weet ook Gerritsen. ‘Meisjes zijn vaak bang om naar school te gaan wanneer ze ongesteld zijn. Het beeld van menstruerende meisjes hangt samen met losbandigheid en seksuele activiteit.’

En dat taboe is er niet alleen tussen vrouwen en mannen, benadrukt Basson. ‘Ook tussen de meisjes onderling is dat er. Waarom praten vrouwen onderling niet over hun menstruatie? Waarom is niet iedereen in de maatschappij er open over? Waarom is bloed in televisieadvertenties altijd blauw? Dat moet toch gewoon rood zijn. Zonder de menstruatiecyclus zou niemand van ons hier zijn, dus waarom kunnen we er dan niet open en eerlijk over zijn?’

MENstruation Foundation probeert dat taboe te doorbreken. Online zetten ze influencers, acteurs en actrices in om erover te praten. Hoe meer dat gebeurt, hoe beter meisjes ermee kunnen omgaan is het idee.

Onwetendheid

Want niet alleen het taboe en de schaamte vormen een probleem. Meisjes die weinig tot geen toegang hebben tot de producten of een hygiënische omgeving op school blijven vaker thuis van school. Van alle Zuid-Afrikaanse meisjes tussen 9 en 18 jaar oud mist één op de drie meerdere dagen school per maand door hun menstruatie. Gemiddeld zijn dat 60 schooldagen per jaar.

Ook in het schoolcurriculum zelf is er nog ruimte voor verbetering, benadrukken zowel Gerritsen als Basson. Lessen over seksuele opvoeding zijn beperkt. ‘Vaak wordt het thema menstruatie overgeslagen’, weet Gerritsen. Dan weten menstruerende meisjes niet goed wat hen overkomt, hoe de cyclus werkt en waarom ze überhaupt menstrueren.

Dat gesprek wordt ook zelden met vrouwelijke familieleden gevoerd. ‘In principe kan dat wel met hun moeder of zus, maar ook binnen de familie hangt er schaamte rond dit onderwerp.’

Sporen van apartheid

Dat twee op de drie meisjes geen of veel minder problemen ondervindt, heeft te maken met de armoedekloof die binnen de Zuid-Afrikaanse maatschappij bestaat. Onderzoek uit 2012 in Journal of African Economies toonde aan dat het verschil vooral tussen witte en zwarte Zuid-Afrikanen bestaat. Zo liet het apartheidsregime ook haar sporen na met menstruatiearmoede.

Ook is het gebrek aan sanitaire voorzieningen groter in publieke scholen dan in privéscholen. Wie naar een privéschool gaat heeft vaak zowel thuis als op school meer en betere toegang tot menstruatieproducten en propere toiletten met stromend water.

Toch wijst Basson erop dat ook op privéscholen meisjes zitten die worstelen met menstruatiearmoede. Meestal kregen ze een beurs dat hen de kans gaf school te lopen op een privéschool. Maar vaak komen die meisjes van het platteland waar ze evengoed een gebrek ondervinden aan sanitaire basisvoorzieningen.

‘Tijdens het apartheidsregime woonden alleen witte mensen in het centrum van Kaapstad. Andere mensen moesten buiten de stad wonen, waar bijvoorbeeld geen openbaar vervoer en winkels waren’, vertelt Gerritsen. De restanten hiervan zijn nog steeds merkbaar. ‘Witte Zuid-Afrikanen zijn ook vandaag doorgaans rijker en met betere toegang tot supermarkten omdat ze in centra wonen. Dat is niet altijd het geval voor zwarte Zuid-Afrikanen. Op het platteland is de eerste winkel soms 30 tot 40 minuten verderop te vinden.’

Schoolverlaters

Omdat meisjes door menstruatiearmoede vaker school moeten missen, is de kans ook groter dat ze hun middelbare school niet afmaken. Vroegtijdige schoolverlaters zijn vaker meisjes dan jongens wees een onderzoek uit van The Center for Universal Education van het Brookings Instituut in 2014. Ook deze onderzoekers wijzen het gebrek aan onderricht over seksuele en reproductieve gezondheid aan.

‘Als mannen één keer per maand zouden bloeden, zouden menstruatieproducten gratis zijn.’

Dit zorgt er vervolgens voor dat meisjes ook minder vaak doorgroeien in het hoger onderwijs en daar een diploma halen. ‘Op lange termijn zie je dan dat ze geen goede job vinden en een carrière uitbouwen. Ook voor de economie van het land is dat een probleem’, vindt Gerritsen.

Want het probleem van menstruatiearmoede zet zich nadien ook verder tijdens de loopbaan van vrouwen. Als ze niet kunnen werken tijdens hun menstruatie, door het gebrek aan hygiëne en toegang tot menstruatieproducten, missen vrouwen kansen en ervaren ze extra stress.

‘Er zijn ook eenmalig gemiste kansen door menstruatiearmoede’, aldus Basson. ‘Denk maar aan meisjes die jarenlang trainen voor een specifieke sportwedstrijd, en uiteindelijk niet kunnen meedoen omdat ze net dan menstrueren. Dat heeft ook een effect op hun mentale gezondheid.’

Dat maakt menstruatiearmoede ook bepalend op vlak van gendergelijkheid. Zonder toegang tot sanitaire voorzieningen, menstruatieproducten, seksuele voorlichting en educatie over menstruatie, is er geen gelijk speelveld.

‘Als mannen één keer per maand zouden bloeden, zouden menstruatieproducten gratis zijn’, klinkt de slogan van MENstruation Foundation. ‘Dat condooms gratis zijn en maandverband niet, is een gebrek aan rechtvaardigheid’, verkondigt mede-oprichter Siv Ngesi.

Bewustzijn

Gerritsen heeft niet zomaar meisjes uit de township geportretteerd. ‘Ik wil meer bewustzijn creëren over menstruatiearmoede met persoonlijke verhalen. Zo wil ik het thema bespreekbaar en toonbaar te maken.’

Tijdens workshops ging ze met 15-jarige meisjes aan de slag met maandverband en tampons. De meisjes toverden ze om tot sieraden, haarbanden en kroontjes, die ze nadien trots voor de camera showden.

Met de opbrengst van de verkoop van het fotoboek wil Gerritsen lokale ngo’s sponsoren. ‘Een deel zal gaan naar een ngo die maandverbanden in Zuid-Afrika uitdeelt. Het liefst wil ik samenwerken met een groot merk, zoals Always of Libresse, dat het fotoboek mee kan financieren en de distributie kan doen.’

Bij MENstruation Foundation zien ze sinds 2019 al beterschap. Basson hoopt het probleem binnen drie jaar al in grote mate verholpen te hebben. ‘We zullen niet stoppen tot dan. Maar er is meer budget nodig om menstruatiearmoede te bestrijden. De overheid en bedrijven moeten hierbij betrokken zijn.’

Bovendien beperkt het zich niet tot Zuid-Afrika alleen, maar is menstruatiearmoede een globaal probleem. ‘Daarom blijven ook wij uitbreiden’, benadrukt Basson. ‘Zo zijn we nu ook actief in Botswana.’

Meer informatie over het project van fotografe Eveline Gerritsen is hier te vinden.