Boven is het stil

Het lijkt een doodgewone morgen in een anonieme, grijze novembermaand. Een man met een granieten kop en een verbeten trek om de mond trekt het gordijn open, gaat naar een bed met een oude man in de woonkamer en bijt hem met een uitgestreken gelaat toe: “Je gaat verhuizen!” Ondanks wat slap tegenpruttelen sleurt hij vervolgens het stervende, stokoude lijf de trap op.

Helmer. Zo heet de man, een stoere vijftiger, een koppige boerenzoon maar niet echt voor deze harde stiel voorbestemd. De oude man is zijn vader. Het waken is voor een kraai dicht bij het raam van zijn kamertje voortaan. De woonst maakt deel uit van een uitgeleefd boerderijtje — een handvol schapen, een dertigtal koeien en dat is het dan — in de buurt van het Nederlandse plaatsje Axel. De verhuis – om iedereen weg te houden? – gaat naar boven; boven is het stil. Doodstil. De ultieme wraak voor een gemist leven? Het heeft er de schijn van. Helmer zal na de dood van vader heel alleen achter blijven. Zoveel is zeker. Moeder en broer Geert zijn er al enkele jaren niet meer.

Zo begint BOVEN IS HET STIL, de intelligente, ascetische en naakte romanbewerking van Nanouk Leopold, de Nederlandse filmmaakster die van kunstige minimal cinema lles flottantes, Guernsey, Wolsfbergen en Brownian Movement) haar handelsmerk maakte. Uniek in de Nederlandse film.

In een mum weet je als kijker veel, zonder dat er amper woorden worden gesproken. Het wegglijden van de tijd spreekt. Het tikken van de klok binnenshuis vertelt zo niet alles, toch veel. Heel veel. En de stilte. En elke geste. Voor Helmer is het de hoogste tijd om het eigen leven in te richten. Hij ruimt op, herschildert de binnenmuren…

Maar dat hij vaders dromen niet heeft weten waar te maken knaagt, heeft hem al die tijd weerhouden. ‘s Avonds monstert Helmer zijn naakte torso in de spiegel, niet de laatste allusie op een latente, homoseksuele onderstroom, die een nauwelijks te harden spanning genereert. Of wil hij gewoon maar checken wie in dat stoere lichaam lijkt opgesloten? Het zwijgen van Helmer is groot, weegt loodzwaar. Ook wanneer er een nieuwe knecht opduikt, of de melkophaler. Je  zou zo in zijn hoofd willen kruipen om uit te vissen wat er precies in deze gesloten man omgaat. De weinige woorden die vader en zoon uitwisselen worden ook al doorkruist door de strenge, strakke blik van Helmer, stil mijmerend en diep peinzend. Voortdurend kijkt hij naar vaders gerimpelde handen. “Mooie, sterke handen heb je, moet Helmer uiteindelijk constateren, om er dan plotsklaps als een donderslag bij heldere hemel aan toe te voegen: “Je handen hebben me alleen maar geslagen!”

Straf hoe Jeroen Willems – kort na de opnames zou de acteur trouwens onverwacht overlijden – een in zichzelf opgesloten, stugge, gekwetste maar trotse, eigengereide boerenzoon neerzet die van pure, verinnerlijkte pijn af en toe zijn neus in de gordijnen steekt… Dan besef je pas de tragiek, de meervoudige tragiek. De nakende dood van de vader  loopt parallel met de langzame dood van het boerenbestaan, verpersoonlijkt in Helmer die op een dag in de stal enkele dode lammetjes aantreft. Dat soort symboliek. Alsof ook zijn leven in de kiem werd gesmoord. Bovendien trekt iedereen in de buurt weg.

Nanouk Leopold zocht de juiste beelden bij elkaar voor de adaptatie van de van 2006 daterende, gelijknamige debuutroman van Gerbrand Bakker terwijl chef foto Frank ‘Kid’ van den Eeden telkens opnieuw, kort op de man, het eindige leven in de schaduw van de dood vastlegt. In grijsgrauw, bijna zwart-wit. Met op de juiste momenten simpel, stemmig, melancholisch pianospel. Een stil drama. Een stilleven. Heel knap. En aangrijpend.

BOVEN IS HET STIL is te zien vanaf half juli in de bioscoop. MO* mag 20 duotickets weggeven voor de avant-première op donderdag 27 juni in cinema Sphinx in Gent. Maak kans op een duoticket op www.MO.be/wedstrijd.

Freddy Sartor is hoofdredacteur van het filmtijdschrift Filmmagie, www.filmmagie.be