De doden willen niet zwijgen

Toen het Chileense Hooggerechtshof, na lang en wijs beraad, in augustus besliste om de onschendbaarheid van ex-dictator Pinochet op te heffen, was de vreugde van talloze Chilenen in binnen- en buitenland niet te meten. Wat voor zijn spectaculaire arrestatie in Londen ondenkbaar was, werd ruim anderhalf jaar later een feit: de ex-dictator werd in eigen land ontdaan van zijn politieke almacht. Door de opheffing van zijn onschendbaarheid moet Pinochet nu terechtstaan voor zijn directe betrokkenheid bij de verdwijning van negentien politieke tegenstanders, uitgevoerd door de beruchte Dodenkaravaan in oktober 1973, vlak na de militaire staatsgreep. De beslissing van de rechters is een eerste maar historische stap in het ophelderen van een duister en pijnlijk verleden.

De man die zijn eigen graf delfde

In totaal heeft de Chileense rechter Juan Guzmán 169 aanklachten tegen de ex-dictator op zijn tafel liggen. In 1978 stelde Pinochet echter eigenhandig een amnestiewetgeving op, waardoor hij en zijn handlangers vrijuit konden gaan. Die wetgeving is tot op vandaag van kracht en maakt het een bijzonder heikele onderneming om de ex-dictator te berechten. De juristen van het Hooggerechtshof besloten echter de bewuste verdwijningen van de Dodenkaravaan te interpreteren als een nog voortdurende gijzeling zolang het tegendeel niet bewezen is, met andere woorden zolang de lichamen niet teruggevonden worden. De familie heeft immers het fundamentele recht te weten waar het slachtoffer zich bevindt, wat men in juridische kringen aanduidt als het recht van het ‘habeas corpus’. Pinochet moet nu het bewijs te leveren dat hij die politieke gevangenen heeft gedood of het bevel heeft gegeven hen te doden en moet de plaats van de stoffelijke overschotten aanwijzen: op de bodem van de oceaan, in de beddingen van de rivieren, in de diepten van de aarde. Pas dán kan men bekijken of de ex-dictator in aanmerking komt voor de door hemzelf geschreven amnestiewetgeving.

De systematische weigering om de lichamen aan de familie terug te geven, leek tijdens de dictatuur een briljant idee. Zo moest niemand verantwoordelijkheid dragen en was er helemaal geen recht op ‘habeas corpus’. Er was immers geen ‘corpus’, er waren geen bewijzen en dus was er ook geen misdaad. ‘Op die manier’, vindt de Chileense professor Ariel Dorfman, ‘verdoordeelde Pinochet de familie en de vrienden tot een eeuwigdurende hel van onzekerheid. Omdat er geen lichamen waren om te begraven, konden zij ook geen rust vinden en nestelde de angst zich diep in hun ziel.’ De put die Pinochet groef voor zijn politieke tegenstanders werd door de spitsvondigheid van de Chileense juristen zijn eigen val.

De zoektocht naar wat rest

Er verdwenen natuurlijk méér dan negentien personen en de Chileense samenleving lijkt beslist om de zoektocht ten gronde aan te vatten. Tegelijk met de hele Pinochetsaga, vond er een maandenlang overleg plaats tussen advocaten van mensenrechtenorganisaties, de kerk, de politieke wereld en academici enerzijds en het leger en het ministerie van defensie anderzijds over de 1200 verdwenenen uit de hele periode van de dictatuur (1973 -1990). Dat overleg eindigde in juni met een akkoord van de verschillende partijen over het verlenen van alle mogelijke gegevens om de resten te kunnen lokaliseren. Heeft het, zoveel jaar later, nog zin dit speurwerk te ondernemen? Jorge Palma is een Chileen die in Luik woont en wiens schoonbroer destijds verdween. Hij antwoordt bevestigend op deze vraag: ‘De verdwenenen hebben geen begrafenis gekregen, en zolang je je geliefden niet kunt begraven, kan de rouw en het afscheid ook niet ten volle gebeuren. Wat er nu naar boven gewoeld wordt in de Chileense samenleving, zorgt voor emotionele crisissen. Gaan alle resten teruggevonden worden? En hoe en waar? De angst en de stress die de verdwijningen meebrachten, worden opnieuw beleefd en de trauma’s worden weer opengereten. Maar zonder dit proces kan er ook geen rust komen.’ Palma staat echter wel kritisch tegenover het hele gebeuren. Na het opgraven van de resten, moet er ook gerechtigheid geschieden en moeten de schuldigen gestraft worden, vindt hij. Met die mening sluit hij aan bij het standpunt van de Vereniging van Familieleden van Gevangenen en Vermisten in Chili. ‘Het hele onderzoek mag geen witwasoperatie zijn, dan zouden de doden een tweede keer vermist worden’, vindt de groepering.

De heropstanding van de doden en het eeuwige leven

‘Wat er nu gebeurt’, zegt Palma, ‘overstijgt ook het individuele rouwproces. Het zoeken naar de lichamen betekent het zoeken naar de waarheid en staat voor een helingsproces in de Chileense samenleving.’ Hoe het proces rond de ex-dictator zich ook verder ontwikkelt, een weg terug is er niet meer. De gebeurtenissen van de afgelopen twee jaar hebben de Chileense samenleving onherkenbaar veranderd. De angst wordt langzaamaan overwonnen, mensen spreken en willen de waarheid kennen. Precies die angst, die zich diep in de harten vastzet, belette elke verwerking van het pijnlijke verleden. Familieleden bleven zoeken, vaak tegen beter weten in. ‘De angst werd een voorwendsel om zelf niet meer na te denken over een mogelijk proces’, schrijft Dorfman. ‘Ik kon me niet voorstellen dat er ooit gerechtigheid zou geschieden, en dus deed ik wat zovelen van mijn landgenoten deden: mijn geweten sussen om de onontkoombaarheid van het onrecht te kunnen verdragen.’