Hoe een nucleaire oorlog nipt vermeden werd

Tijdens de antiraketbetoging van zondag 23 oktober 1983 brachten vredesorganisaties in Brussel liefst 400.000 manifestanten op de been. Een unicum in de Belgische geschiedenis. De vredesactivisten beseften echter niet dat de nucleaire winter waarvoor ze waarschuwden toen wel heel gevaarlijk dichtbij kwam. En ook de meeste Belgische geschiedenisboeken maken nauwelijks melding van een van de heetste momenten uit de Koude Oorlog.   

In maart 1983 lanceerde de Amerikaanse president Ronald Reagan het Strategic Defense Initiative. Dat Star Wars-programma zorgde in Moskou voor heel wat zenuwachtigheid. De Sovjetgeneraals bereidden zich voor op het ergste. Op 2 november 1983 lanceerde de Navo vanuit Brussel en Bergen bovendien de tiendaagse oefening Able Archer (‘Ervaren Boogschutter’). De Navo wilde zijn communicatie testen in het geval een Sovjetinvasie van West-Europa zou culmineren in nucleaire vernietiging.

Vertrouwenscrisis

Sovjetleider Joeri Andropov was in die periode beducht voor een kernaanval. Om uit te vinden wanneer de VS hun raketten zouden afschieten, lanceerde hij de geheime operatie-Ryan (Raketno Yadernoye Napadenie, letterlijk: ‘Nucleaire Raketaanval’). Het ging om een unieke samenwerking tussen de KGB en de militaire inlichtingendienst GRU.

Russische spionnen in het Westen moesten afwijkingen in het normale patroon rapporteren –zelfs details zoals aanwijzingen in het aantal geparkeerde auto’s voor regeringsgebouwen of het aantal kantoren waar na de werkuren nog licht bleef branden. Ze konden immers wijzen op voorbereidingen voor de nucleaire first strike.

Op het hoogtepunt van de vertrouwenscrisis tussen Oost en West stuurde Rainer Rupp, een West-Duitser die namens de Stasi geïnfiltreerd was in het Navo-hoofdkwartier in Brussel, een geruststellende boodschap naar het Stasi-hoofdkwartier: Able Archer was géén cover voor de nucleaire destructie maar slechts een oefening. Voor zover Rupp kon inschatten, plande de Navo helemaal geen aanval. Het bericht ging recht naar Moskou.

‘Ik bezorgde systematisch alle documenten van de Current Intelligence Group van de Navo en ook alle documenten over actuele politieke ontwikkelingen aan de Stasi’, schrijft Rainer Rupp daarover in het boek Hauptverwaltung A. Geschichte, Aufgaben, Einsichten (Edition Ost, p. 175). ‘Zo bleven de kameraden van de Stasi op de hoogte en konden ze vervolgens een duidelijke stelling innemen tegenover de Sovjet-vrienden.’

Volgens Rupp was het doel van Able Archer ‘de simulatie van een gecoördineerde vrijgave van atoomwapens en de inzet van die wapens. Dat was routine. Alarmerend waren echter de nieuwe elementen van die oefening. Zo werden nucleaire middenafstandsraketten in het toneel gebracht en werd aangedrongen op absolute radio-stilte. Bovendien werd bij Able Archer voor de eerste keer een nieuw coderingsformaat gebruikt om inlichtingen te delen.’

De meeste Belgische geschiedenisboeken maken nauwelijks melding van een van de heetste momenten uit de Koude Oorlog.

‘Derde Wereldoorlog voorkomen’

Op 4 mei 2012 interviewde ik in Berlijn Karl Rehbaum, de chef van Rainer Rupp die op het Stasi-hoofdkwartier alle Navo-berichten opvolgde. Toen ik Rehbaum polste naar het gevaarlijkse moment uit de Koude Oorlog, moest hij niet lang nadenken.

‘1983, Able Archer’, antwoordde Rehbaum beslist. ‘Het is destijds nooit publiek geworden. Zelfs de militairen van beide zijden wisten er niets van. We hebben lang nodig gehad om de Russen ervan te overtuigen dat Able Archer slechts een oefening was. De VS beseften niet dat de Russen de situatie zo ernstig namen. De Britten wisten wél wat er in Moskou leefde maar ze informeerden de VS daar niet over omdat ze hun KGB-bron niet wilden verbranden.’

Karl Rehbaum en Rainer Rupp claimen dat hun spionagewerk ertoe heeft bijgedragen dat in 1983 een Derde Wereldoorlog voorkomen is. ‘Zo praten ze hun eigen verleden goed’, klinkt het wel eens bij Stasi-critici. Maar misschien hebben Rehbaum en Rupp wel gelijk: nieuw historisch onderzoek zet hun hypothese kracht bij. 

Druk op de knop

Het National Security Archive van de George Washington University beheert de grootste niet-gouvernementele bibliotheek van gedeclassificeerde documenten. Sinds 1983 heeft de organisatie maar liefst 53.000 keer een beroep gedaan op de Amerikaanse wet op de openbaarheid van bestuur (wob) om geheime dossiers van de CIA en andere inlichtingendiensten in handen te krijgen. In mei 2013 publiceerde het National Security Archive drie volumes geheime documenten over Able Archer.

‘Het gaat om een reeks Sovjet-documenten, de enige gedeclassificeerde Navo-samenvatting van de oefening Able Archer, en–op één na– alle CIA-intelligence-nota’s die achteraf zijn opgesteld’, zegt directeur Tom Blanton van het National Security Archive.

‘Opmerkelijk is dat de VS destijds niet beseften hoe bang de Sovjets waren. Pas achteraf hebbben ze dat ingezien en president Reagan erover ingelicht. Reagan schreef in november 1983 in zijn dagboek: “Oh my god, zou het echt kunnen dat de Sovjets dachten dat wij op de knop drukken en hen zouden opblazen? Wij zouden nooit een eerste aanval lanceren. Maar als ze zo bang waren, dan wordt het tijd dat we ons afvragen waarom, en dat we met hen beginnen praten.” Dat was een keerpunt in het Reagan-tijdperk.’

‘Het feit dat Rainer Rupp kon aantonen dat de Navo zelf geen alarmfase had afgekondigd –hoewel de oefening Able Archer heel beangstigend was– heeft er waarschijnlijk toe bijgedragen dat de Sovjets zelf niet tot high alert overgingen –hoewel delen van het Sovjetleger dat wel deden. Pas toen de Amerikanen later terugblikten, begrepen ze: “Wauw, dit was écht, de Sovjets waren echt bang.”’

Bekijk hieronder de Able Archer-documentaire The Brink of Apocalpyse die Channel 4 in 2008 uitzond.