Vrije radio's in Latijns-Amerika

In Haïti, waar de democratie nog jong is, zijn gemeenschapsradio’s in volle expansie. Pedro Ruquoy, een Belgisch priester die ruim tien jaar met volksradio’s in Latijns-Amerika werkte, is enthousiast over zijn werk in Centro Puente, op de grens tussen Haïti en de Dominicaanse Republiek. Vanuit dit centrum begeleidt hij een vijftiental gemeenschapsradio’s. ‘Niet te verwarren met de volksradio’s’, merkt hij op. Die zijn meestal eigendom van een bisdom, een missiecongregatie of een ontwikkelingsorganisatie. Gemeenschapsradio’s zijn volledig eigendom van een basisgemeenschap, een vrouwengroep, een studentenvereniging. Het beheer, de programmering en de presentatie zijn volledig in hun handen. Ondanks het beperkte bereik en de schaarse zenduren per etmaal, hebben deze gemeenschapsradio’s gegarandeerd een vast luisterpubliek, omdat zij precies díe informatie brengen waar mensen op zitten te wachten, aldus Ruquoy. Dat gaat van richtlijnen voor de landbouw over nuttige informatie aangaande de nieuwe wetgeving tot typisch Haïtiaanse compaz- en racine-muziek. ‘De kleine zenders zijn de spreekbuis van de Haïtiaanse cultuur. Het Haïtiaanse volk hunkert ernaar om zich uit te drukken, om deel te nemen aan het maatschappelijke debat.’ Deze alternatieve zenders, die sinds 1994 in de ether gingen, zijn zonder meer één van de schaarse lichtpunten in het chaotische en uitzichtloze landschap van de Haïtiaanse samenleving aldus de Belgische priester. Het terrein voor dit soort gemeenschapsradio’s werd ongetwijfeld geëffend door de volksradio’s, die in de jaren zestig en zeventig als paddestoelen uit de grond rezen en Paulo Freires gedachtegoed van volksopvoeding in de praktijk hielpen omzetten. In de meest afgelegen gebieden, hoog in de bergen of diep in het woud, brachten de volksradio’s vorming, organisatie en cultuur op maat van de luisteraar.

Op strooptocht naar verboden informatie

De jongste tijd krijgt dit uitermate democratiserende medium zware tegenwind. Toen in december 1996 in de buurt van het Boliviaanse Potosí de katholieke radiozender Pius XII verslag wou uitbrengen van een bloedig treffen tussen enerzijds de mijnwerkers en de boeren en anderzijds de ordediensten in functie van het mijnconsortium Da Capo, werden de verslaggevers tegengehouden en werd de zendapparatuur van de radio in beslag genomen.

De radiozender werd nadien het mikpunt van bedreigingen en een systematische lastercampagne.

In Uruguay trekken jonge reporters ‘s nachts de straat op, gehuld in lange, brede jassen als camouflagemiddel voor hun zendapparatuur en kabels. Op de daken sluipen uitkijkposten om teken te geven zodra er onraad te bespeuren is. Gemeenschapsradio’s zijn er bij wet verboden. De communicatiewetgeving, die ressorteert onder het Ministerie van Defensie, is sinds de militaire dictatuur niet meer aangepast en de regering lijkt ook geen haast te hebben om dat te doen. Het voorbije jaar werd van een achttal radio’s de zendapparatuur in beslag genomen en werden de lokalen vergrendeld. Senator Francisco Trobo diende zelfs een wetsvoorstel in om al wie zonder toestemming uitzendt, een gevangenisstraf op te leggen tussen de zes maanden en zes jaar. Wie via zo’n zender kritiek uit op het communicatiebeleid van de regering, verdient twee tot acht jaar gevangenisstraf, vindt de senator. Ook Brazilië hanteert nog steeds een mediawetgeving van tijdens de militaire dictatuur en ook daar zijn de gemeenschapsradio’s de jongste tijd de kop van Jut. In juni vorig jaar kregen in de staat São Paulo een aantal van die radio’s onverwacht en zonder directe aanleiding bezoek van ambtenaren van het Ministerie van Communicatie en van de federale politie, die meteen de hele installatie meenamen en enkele werknemers arresteerden. De radio’s hadden de communicatiewetgeving overtreden, zo heette het. De huiszoekingen en arrestaties gebeurden precies op een moment dat maar liefst vijfduizend radiostations bij de overheid het recht op vrije meningsuiting verdedigen, tegen de monopolies van de grote persbedrijven. Die laatste zijn maar wat blij met de intimidatie-acties van de politie en vragen aan het parlement, net als in Uruguay, een wetsvoorstel om vrije radio’s te penaliseren. De Nationale Vereniging van katholieke volksradio’s, evenals haar protestantse partner, staken hun verontwaardiging niet onder stoelen of banken. ‘Democratie is niet meer dan een hol begrip wanneer het volk op die manier monddood gemaakt wordt’, vinden de verenigingen.

Golven geprivatiseerd

In een tijd van groeiende liberalisering en commercialisering, versjacheren regeringen golven en frequenties aan de hoogste bieder. Kleine zenders delven hierdoor steevast het onderspit. Niet zelden gaan echter die commerciële belangen hand in hand met de politieke tendens naar strengere controle op de vrije meningsuiting. Enkele maanden geleden nam de Argentijnse federale politie maar liefst honderd vijftig vrije en gemeenschapsradio’s in de buurt van Buenos Aires uit de ether. De reden hiervoor was simpel: er moest plaats geruimd worden voor het nieuwe radiostation FM News van Daniel Hadad, een persoonlijke vriend van president Menem én bereid om diens politiek door dik en dun via de microfoon te verdedigen. De honderd vijftig gemeenschapsradio’s zouden letterlijk en figuurlijk als ‘stoorzenders’ ervaren worden. Omdat de maatregel moeilijk kon steunen op wettelijke bepalingen, moest geweld gebruikt worden om de werknemers van de radio’s te ontzetten. Sommige reporters werden gearresteerd, geslagen en in de boeien geklonken, als gold het échte criminelen.

‘We worden overspoeld door commerciële media die niet alleen de politieke agenda bepalen, maar ook suggereren wat mensen moeten denken en hoe ze zich moeten gedragen’, zo was het vorige herfst te horen toen ALER, Asociación Latino-Americana de Educación Radiofónica, in de Ecuadoraanse hoofdstad Quito haar vijfentwintigjarig bestaan vierde. ‘Door hun alomtegenwoordigheid geven die massamedia ons de indruk dat we beter geïnformeerd zijn. In werkelijkheid doen ze aan sociale discriminatie door de veelzijdigheid van de samenleving buiten spel te zetten.’ De grote uitdaging van de volks- en gemeenschapsradio’s vandaag, vindt Aler, is het opeisen van de vitale ruimte om andere dan de commerciële waarden en belangen aan te kaarten. Om méér dan ooit verscheidenheid en participatie vanuit een zo ruim mogelijk publiek een stem te geven. In een samenleving die echter steeds meer mensen uitsluit, heet het al subversief die mensen het woord te geven.