Hoe “gewoon” is extreemrechts?

In grote delen van West-Europa is extreemrechts iets gewoons geworden. Maar wat kun je ertegen beginnen? Politici, ook in ons land, zullen hun versteende gedachten moeten openbreken, meent MO*columnist Geert van Istendael. ‘De zich belaagd voelende kiezer vindt bij veel te veel democratisch verkozenen geen gehoor.’

Normaal gesproken haal ik mijn schouders op als de media schier uit hun voegen barsten na een zoveelste opiniepeiling. Het is meer dan een halve eeuw geleden dat ik het examen statistiek aflegde. Boeiend vak. Spannend. Berekenen wat je eigenlijk niet kunt berekenen. Het heeft me behoed voor al te rasse besluiten uit opiniepeilingen.

In tv-uitzendingen als Terzake of De Afspraak proberen professoren telkens opnieuw met engelengeduld uit te leggen dat je de cijfers moet zien als een benadering. Het kan er net zo goed twee procent boven zijn of twee procent onder. Ongeveer. De proffen zouden het even tevergeefs kunnen vertellen aan hun hond of kat of kanariepiet.

De verhitte interpretaties flitsen door de redacties. Vermetele conclusies doen de ronde. Zegebulletins. Depressies. Trad een jaar of zo geleden niet de voorzitter van een eerbiedwaardige, gematigde beleidspartij terug na een onheilspellende peiling?

Dus als mij dergelijke onheilspellende peilingen bereiken uit ons grote, machtige, oostelijke buurland, schiet ik niet in paniek. Wel weet ik dat de Duitse instituten voor Demoskopie, zoals ze daar heten, meestal behoorlijk betrouwbare resultaten afleveren. Vaker dan bij ons, om de eenvoudige reden dat ons miniatuurlandje veel ingewikkelder in elkaar zit dan de Bondsrepubliek. Af en toe zitten ze er ook glad naast. Hoe zou het anders kunnen als je probeert het onberekenbare te berekenen?

Wat is zo onheilspellend in de Duitse opiniepeilingen?

De spectaculaire én consistente vooruitgang van de extreemrechtse AfD, Alternative für Deutschland, volgens alle recente gegevens.

Even wat cijfers.

In drie deelstaten verliest de partij een heel klein beetje, minder dan één procent. In alle andere deelstaten wint de partij fors, tot meer dan acht procent, dat laatste in het oostelijke Mecklenburg-Voorpommeren, geen verrassing, en, wél verrassing, in het westelijke Noordrijn-Westfalen, onze naaste buur, Aken en Keulen liggen in dat gebied.

Over het hele land genomen zou extreemrechts zijn aanhang bijna verdubbelen en, nu komt het, op gelijke hoogte komen te staan met de regerende sociaaldemocraten van kanselier Scholz. Dat is dan iets minder dan 20 procent.

Alarmkreten

De alarmkreten in de gedegen Duitse kranten klonken luid en schril. Als gestampte Belg ben ik geneigd te zeggen: waar maken ze zich druk over?

Bij ons haalt het Vlaams Belang, als je de peilingen mag geloven, net niet een kwart van de stemmen en wordt het de grootste partij. Net niet een kwart van de stemmen van de Nederlandstaligen. Dat is het resultaat in één deelstaat. Als je gaat kijken naar de Duitse deelstaten waar extreemrechts het hoogste cijfer haalt, zie je dat het daar een eind boven dat van het Vlaams Belang ligt. In Saksen gaat de AfD voorbij 32 procent, in Thüringen haalt ze 30 procent. Rijp om mee te regeren. Beide liggen oostelijk.

Moet het ons dan toch niet een beetje koud over de ruggengraat lopen?

In de geschiedenis van Duitsland vind je redenen te over om op je hoede te zijn.

De Holocaust was de derde genocide van de twintigste eeuw. De tweede was het werk van de Ottomanen, die de Armeniërs probeerden uit te roeien. Maar de allereerste volkerenmoord werd tussen 1904 en 1908 gepleegd in het huidige Namibië, toentertijd een Duitse kolonie.

Daar moesten de volkeren Herero en Nama verdwijnen. Ich glaube, dass die Nation als solche vernichtet werden muß, schreef de plaatselijke opperbevelhebber, ik denk dat de natie als dusdanig moet worden vernietigd. In de geschiedenis van Duitsland, niet alleen sinds 1933, ook in die daarvoor, vind je redenen te over om op je hoede te zijn.

De Duitsers zelf zijn op hun hoede. Ik heb het hier al een keer geschreven, maar herhaling kan geen kwaad. Een van de indrukwekkendste prestaties van de naoorlogse Duitse democratie is de niet aflatende inspanning van historici, schrijvers, politici, journalisten, juristen en ambteloze burgers om het barbaarse verleden niet te laten rusten, om iedere nazimisdaad te documenteren en onder de aandacht van een breed publiek te brengen.

De Duitsers gaan daar tot op heden onvermoeibaar mee voort, maar het begin was allesbehalve makkelijk. DeVergangenheitsbewältigung, letterlijk de aanpak van het verleden, je kunt ook zeggen het ophelderen van het verleden, was het tegendeel van evident. Machtige tegenstanders stelden alles in het werk om die opheldering te fnuiken nog eer ze goed begonnen was.

Tijdens de eerste jaren heerste hoofdzakelijk een oorverdovend stilzwijgen over het onnoemelijke. Vooral dankzij het werk van de eminente joods-Duitse jurist Fritz Bauer kon in december 1963 het eerste Auschwitzproces openen. Het is geen toeval dat net de AfD ten strijde trekt tegen wat ze verachtelijk de Schuldkult noemt, lees de cultus van de Duitse schuld.

Extreemrechtse moorddadigheid

Vreemd genoeg is de oorsprong van de AfD democratisch eerbaar. Ze begon als een conservatief splinterpartijtje dat de invoering van de euro bestreed. Veeleer een politiek curiosum dan iets ernstigs. Haar stichter, de jurist Alexander Gauland, was jarenlang een trouw lid van de christendemocratische CDU. De man valt vooral op door zijn smaakvolle Britse jasjes, al dan niet tweed, maar goed, ook ik draag zulke jasjes zodra het weer wat kouder wordt, textiel en politieke opvattingen hebben niets met elkaar te maken.

Samen met de door hem opgerichte partij, begon Gauland gaandeweg steeds vervaarlijker slagzij te maken, naar de kant van extreemrechts. Nu struikelen op elk AfD-congres de extreemrechtse figuren over elkaars voeten.

Neem iemand als Björn Höcke, geen kleine jongen. Hij is AfD-fractievoorzitter in het parlement van de deelstaat Thüringen, maar zijn stem wordt gretig beluisterd van Eifel tot Oder. Höcke heeft het in zijn toespraken doodgemoedereerd over de duizendjarige toekomst van Duitsland. Hij weet drommels goed wat hij oproept. Jammer voor hem en goddank voor de mensheid, het duizendjarige rijk waarover de nazi’s bralden, heeft het twaalf jaar uitgehouden. Twaalf te veel.

Het uitschelden van migranten en asielzoekers is schering en inslag op bijeenkomsten van de AfD. Ook wij in ons halve koninkrijkje kennen dat. Wat wij echter niet kennen is extreemrechtse moorddadigheid. Al meer dan dertig jaar worden in Duitsland dodelijke aanslagen gepleegd op asielzoekers en migranten, zowel in west als in oost.

Lampertheim (drie doden), Mölln (drie doden), Rostock (honderdtweeënvijftig gewonden), Solingen (vijf doden), München (tien doden), de reeks moordaanslagen op Turkse Duitsers door de kleine terreurkern Nazionalsozialistischer Untergrund, Halle (aanslag op een synagoge, twee doden), Hanau (drie jaar geleden, tien doden).

Als in zo’n land de aanhang van extreemrechts even sterk lijkt te worden als die van een partij uit het centrum, is het oppassen geblazen, zowel binnenlands als buitenlands.

Klare taal

Het is een niet mis te verstane waarschuwing. Maar blijkbaar schrikt dat signaal de Duitse kiezer niet genoeg af. Ook in Italië, waar fascisten het vroegst in heel Europa de macht grepen, in 1922 al, schrikt het de kiezer niet af. Eerste-minister Giorgia Meloni is een erfgename van Mussolini, zoals de grote chroniqueur van de fascistische periode Antonio Scurati het zei in de Franse krant Le Dauphiné Libéré (27 september 2022).

Scurati voegde eraan toe dat hij in zijn land het oude, gewelddadige fascisme ziet vervellen tot glad, hedendaags populisme. Ik voeg eraan toe: niet alleen in Italië. Er zijn veel landen waar het binnensluipt in de democratische instellingen.

In grote delen van West-Europa is extreemrechts iets gewoons geworden. Veel te gewoon. Gebanaliseerd. Waarom zou ik niet eens een keer op die gasten stemmen? Die zeggen tenminste waar het op staat. Klare taal. Niet dat wollige gedoe van al die compromissenbakkers met hun mooie praatjes. Of, in Frankrijk dan, zo’n kerel die denkt dat hij Louis Quatorze is en niet weet hoe het er echt aan toegaat, nu de fabriek hier verhuisd is naar een ander continent. Als het water je tot de lippen staat, snak je naar een reddingsboei, wie die ook werpt.

Onze politici zullen de komende maanden steile bergen moeten bestijgen en vooral hun versteende gedachten moeten openbreken.

Peilingen in Duitsland wijzen uit dat de helft van de bevolking ontevreden is over de huidige regering én tegelijkertijd dat iets minder dan de helft (45 procent) ervan overtuigd is dat een andere regering het niet beter zou doen. Uitzichtloos dus.

Ik heb de cijfers niet voor andere landen, maar ik ben er van overtuigd dat ook daar, met of zonder lange democratische traditie, het resultaat nauwelijks zal verschillen. Kijk naar de opstoot van Vox in Spanje, kijk naar het Rassemblement National in Frankrijk, kijk naar de BoerBurgerBeweging in Nederland, dat geoliede mechaniekje van de agro-industrie. Kijk bij ons naar het Vlaams Belang.

Angst is een slechte raadgever, zegt de oude volkswijsheid. Grote drommen mensen in Europa worden belaagd door angsten. Werkloosheid, falende overheidsdiensten, intercontinentale concurrentie, oorlog in Europa, klimaat. En jazeker, migratie.

Zijn al die angsten louter hersenschimmen? Nee. Zijn de bange kiezers halve heiligen en de elites hele schurken? Nee. Zijn de uitwegen makkelijk te vinden? Dat beweren zowel extreemrechts als extreemlinks. Het antwoord is nee.

Maar bij veel te veel democratisch verkozenen vindt de zich belaagd voelende kiezer geen gehoor, opgesloten als die verkozenen zijn in hun vanzelfsprekendheden, hun dogma’s, hun automatismen.

Onze politici – ja, onze, wij verkiezen hen – zullen de komende maanden kluwens moeten ontwarren, steile bergen moeten bestijgen en vooral hun versteende gedachten moeten openbreken. Geen tijd om elkaar te pesten. Geen tijd om verdofte imago’s op te poetsen. Geen tijd voor navelstaarderij, de geliefde sport in onze Wetstraten.

De inzet is hoog. De rattenvangers staan te fluiten aan de randen van het speelveld. Hoe banger de burger, hoe wijder hij de oren opent voor hun valse muziekje.