‘Binnenkort zal er geen weg terug meer zijn’

De nieuwe film van regisseuse Agnieszka Holland, “The Green Border”, komt met een prijs: hij veroorzaakt een ongeziene lastercampagne van rechtse Poolse politici tegen haar persoon. Toch móést ze de film maken. ‘Er zouden méér films moeten zijn over beladen, moeilijke vraagstukken van vandaag.’ MO*medewerkster Ula Idzikowska sprak met Holland.

Ze had het verwacht, Agnieszka Holland (74): na de première van haar speelfilm The Green Border zou zeker een haatcampagne vanuit de regerende PiS-partij volgen. Zij én de producent van de film kenden het risico maar al te goed.

The Green Border gaat over het schenden van mensenrechten en het werk van activisten aan de Pools-Belarussische grens.

Al sinds het begin van die humanitaire crisis maakt regeringspartij PiS het onmogelijk om verslag te doen van de gebeurtenissen in het woud aan de grens. Precies daarom voerde de Poolse president Andrzej Duda op 2 september 2021 de noodtoestand in in het grensgebied. Niemand, behalve bewoners, mocht het betreden, op risico van aanhouding en een hoge boete.

Maar de schaal van de lastercampagne overtreft Agnieszka Hollands verwachtingen. ‘Zoiets heb ik nog nooit eerder meegemaakt. De woorden van de premier, de president, de verschillende ministers en de grenswacht voeden de online haat’.

‘Poging om de waarheid te verdraaien’

Al tijdens het maken van de film verschenen op het internet beledigingen. Die kwamen vooral van anonieme accounts en media gebonden aan de regerende partij PiS. Op X (het voormalige Twitter) wordt de regisseuse onder andere uitgemaakt voor ‘propagandiste van het Derde Rijk en Loekasjenko of Poetin, communiste, collaborateur, een Duits-Joodse klootzak, anti-Poolse machine, verraadster van Polen, slet, anti-Poolse schurk’, somde het Poolse platform voor onderzoeksjournalistiek OKO.press op.

De film is geen eenzijdige kritiek op schendingen van mensenrechten door grenswachters en politie, hij toont ook dilemma’s en twijfels van grenswachters.

Hoe dichter bij de première van de film op het festival van Venetië, op 5 september, en hoe dichter bij de parlementsverkiezingen in Polen op 15 oktober, hoe actiever de ambtenaren en politici werden die aan PiS verbonden zijn. Stanisław Żaryn, adjunct-coördinator van de geheime diensten, beweerde eind augustus al dat de film hoogstwaarschijnlijk een volgende poging zou zijn tot ‘het verdraaien van de waarheid over de hybride operatie tegen Polen en een aanval op de Poolse autoriteiten’.

Wat is die ‘waarheid’, volgens de Poolse autoriteiten? Dat moest een speciale reclamespot met de ronkende titel We verdedigen de Poolse grens laten zien. Op muziek die een gevoel van dreiging moet opwekken vertelt de presentator daarin over de moed van de Poolse grenswacht en politie ‘die de aanval op de Poolse grens hebben tegengehouden’, en over het ‘moderne hek dat ontstaan is om de veiligheid van het land te vergroten’.

Het Poolse ministerie van Binnenlandse Zaken drong er op 21 september, een dag voor de première van The Green Border, op aan dat deze reclamespot afgespeeld zou worden vóór elke filmvertoning. Maar de Stichting van Bioscopen benadrukte dat zij ‘onafhankelijk beslist over alle aspecten van haar activiteiten, inclusief het filmrepertoire en de getoonde reclamespots’.

Dilemma’s en twijfels

Ik ging kijken op 28 september en kreeg geen regeringsspot te zien. Na alle reclames, net voor de zwart-witfilm begon, hoorde ik de stem van hoofrolspeelster Maja Ostaszewska: ‘Het is duidelijk wat goed en slecht is’. Maar wat ik zie is geen eenzijdige kritiek op de schendingen van mensenrechten door de Poolse en Belarussische grenswachters en politie. De film toont ook dilemma’s en twijfels van grenswachters.

‘Al dat kwaad dat grenswachters vluchtelingen aandoen, kan je uiteraard niet rechtvaardigen’, zegt regisseuse Agnieszka Holland. ‘Maar ik vond het belangrijk om te tonen dat diegene die bevelen uitvoeren ook slachtoffers zijn van deze humanitaire en politieke crisis. Dat werd me des te duidelijker na gesprekken met enkele grenswachters die vertelden over hun morele ongemak.’

Toch beweert de Poolse premier Mateusz Morawiecki dat The Green Border ‘een radicale anti-Poolse film die het Poolse uniform belastert’ is. Een van de negen afdelingen van de grenswacht, met hoofdkantoor in Warschau, verklaarde dat ze het daarmee eens is: ‘Het is een product van propaganda, zorgvuldig afgestemd op de ideologische toon van kringen die vijandig staan ​​tegenover de Poolse bestaansreden.’

De verklaring gaat verder: ‘Deze film presenteert de Poolse staat als een onmenselijke dictatuur en Poolse soldaten en officieren als zielloze kettinghonden van een onderdrukkend regime’. Boven de online verklaring staat een afbeelding met de tekst: ‘Alleen varkens zitten in de bioscoopzalen’, een verwijzing naar wie in bioscopen in het bezette Polen naar nazipropaganda keek.

President Andrzej Duda pikte de leus op op 20 september: ‘Het verbaast mij niet dat de grenswachters die deze film zagen deze slogan gebruikten.’ Waar ze die op dat moment al bekeken zouden moeten hebben, was niet duidelijk – de première had toen nog niet plaatsgevonden.

Ongestraft beledigen

En de lastercampagne stopte niet bij de president en de premier. Minister van Justitie Zbigniew Ziobro twitterde op 4 september: ‘In het Derde Rijk produceerden de Duitsers propagandafilms waarin Polen als bandieten en moordenaars werden getoond. Daar hebben we vandaag Agnieszka Holland voor.’

‘Minister Ziobro wil zich alleen verantwoorden voor het Laatste Oordeel. Maar daar maakt hij geen kans, met zijn haat en minachting.’

Holland besloot de zaak voor de rechter brengen. De rechtbank in Warschau verbood Ziobro daarop om ‘openbare verklaringen af ​​te leggen en berichten op sociale media over Holland of haar films te publiceren’. Maar Ziobro verklaarde publiekelijk dat hij niet van plan is om de beslissing van de rechtbank te respecteren.

‘Hij herhaalt dat hij niet geeft om het oordeel van rechtbanken en dat hij zich alleen moet verantwoorden bij het Laatste Oordeel’, vertelt Holland. Ik zei hem dat hij daar geen kans maakt, met zijn haat en minachting voor het menselijke leven, de waarheid en gerechtigheid.’

‘Ziobro en de regerende partij doen graag en vaak een beroep op de Kerk en op christelijke waarden’, vervolgt de regisseuse. ‘Maar in feite zijn ze gewoon nihilisten. Ze gebruiken het geloof op een heel instrumentele manier. Het grappigste in dat hele verhaal is dat een aantal opiniemakers The Green Border net een christelijke film bij uitstek heeft genoemd. Het Vaticaan kende me om dezelfde reden speciale prijs Fuoricampo toegekend’.

Holland kan nog lachen om sommige uitspraken van politici en ministers, maar in feite is ze bang. ‘Wat is het resultaat van deze campagne? Een doodsvonnis voor mij. De kogel in het hoofd, maar eerst nog de oude heks verkrachten: zulke dingen lees ik over mezelf tegenwoordig.’

De situatie werd zo ernstig dat Holland persoonlijke bescherming kreeg toegewezen. Naar de Poolse première van de film kwam ze met de begeleiding van bodyguards. Uit angst voor haar veiligheid gaf ze veel activiteiten op, ze gaat niet wandelen en maakt geen gebruik van het openbaar vervoer.

‘In de recente geschiedenis van Polen hebben we nog nooit zoiets gezien. Dit kan alleen worden vergeleken met de antisemitische campagne van 1968. Dit is waarschijnlijk de meest brutale verkiezingscampagne sinds 1989. PiS is bereid om alles te doen om macht te behouden’, schrijft journalist Maciej Sandecki in zijn opiniestuk.

Verkiezingen

Holland ziet heel goed hoe de lastercampagne PiS moet helpen om de verkiezingen te winnen: ‘Ze willen gewoon het slechtste in mensen wakker maken en hen bang houden. En dat doen ze bijzonder goed.’

Binnen anderhalve week, op zondag 15 oktober, trekken de Polen naar de stembus. Regeringspartij PiS besloot in juni om daar ook een referendum aan te koppelen. Dat zal de Poolse kiezers vier vragen voorleggen. De voorlaatste van die vragen gaat over de opheffing van het hek aan de Pools-Belarussische grens. Premier Morawiecki beweerde recent nog dat ‘de film van Agnieszka Holland de ontmanteling van de barrière aan de grens aankondigt’.

In de laatste vraag van het referendum polst PiS naar de houding van de Poolse burger tegenover ‘toelating van duizenden illegale immigranten uit het Midden-Oosten en Afrika onder het gedwongen verplaatsingsmechanisme dat is opgelegd door de Europese bureaucratie’. PiS doelt hier op de ‘verplichte solidariteit’, een onderdeel van de nieuwe Europese migratiedeal.

Volgens de nieuwe afspraken in die deal hebben de EU-lidstaten een keuze: ofwel vangen ze een deel van migranten op die Europa via Italië of Griekenland bereiken, ofwel betalen ze voor elke migrant die ze niet willen opvangen. Dat komt neer op minstens 20.000 euro per asielzoeker. Het bedrag gaat naar de landen waar de meeste migranten aankomen en die die mensen dus wél opvangen.

Morele verplichting

Holland wist dat ze die film moest maken, ongeacht de gevolgen. Ze werd gedreven door een morele verplichting. Het lot van de vluchtelingen is voor haar een symbolisch: het lijkt haar een aankondiging van een drama dat zal leiden tot de ineenstorting van de morele wereld.

‘We staan ​​op een keerpunt. Binnenkort zal er geen weg terug meer zijn. We zitten op een eenrichtingsbaan naar acceptatie van een massale misdaad. Vandaar ook deze haatcampagne van PiS. Maar dat doet er in het bredere perspectief niet toe. Wat er wél toe doet is welke weg wij, Europeanen, zullen kiezen, als inwoners van het veiligste en rijkste deel van de wereld, dat belast is met de vreselijke misdaden van het verleden.’

Holland zou graag willen dat er meer films over ‘beladen, moeilijke hedendaagse vraagstukken’ ontstaan. ‘Het heeft me opgevallen dat veel Poolse filmmakers actuele, controversiële onderwerpen mijden. Maar dat kunnen we eigenlijk over een groot deel van de Poolse samenleving zeggen: onze aandacht naar wat is gebeurd en nog steeds gebeurt aan de Pools-Belarussische grens, is precies uitgeschakeld.’

Onverschillig en verlamd

De filmmaakster is ook kritisch tegenover journalisten die volgens haar ‘onvoldoende aan de alarmbel trokken’. ‘Poolse media hebben hun werk echt niet goed genoeg gedaan. Ze toonden de gevaren niet terwijl ze aan het gebeuren waren, maar pas veel later’.

Hoe komt het dat een groot deel van de Poolse samenleving zo onverschillig of zelfs verlamd is geworden? ‘PiS heeft Polen veranderd in een laboratorium van leugens en geweld. Het kwaad begon in 2010. De verschrikkelijke vliegramp bij Smolensk (waarbij alle passagiers, inclusief hoogwaardigheidsbekleders en toenmalig president Lech Kaczyński, om het leven kwamen, red.) werd omgezet in een politiek wapen. Dat bleek heel effectief.’

De partij PiS gebruikte de ramp om Burgerplatform, de partij van toenmalig premier Donald Tusk, aan te valen. PiS bouwde een fake verhaal op: Burgerplatform zou zogezegd het onderzoek naar de oorzaak van de ramp dwarsbomen en samenzweren met Rusland. PiS zou daarbij de ‘enige bewaarder van nationale waarden’ zijn, schreef de tweelingbroer van de overleden president, Jarosław Kaczyński, die de partij mee oprichtte. Als zij aan de macht zou komen, zouden de geheimen van de ramp in Smolensk eindelijk kunnen worden opgehelderd.

‘Wat de houding tegenover vluchtelingen betreft, bleek 2015 cruciaal’, vervolgt Holland. ‘PiS zette toen tijdens de verkiezingscampagne volop in op haatspraak en op minachting die associaties oproept met de donkerste tijdens van onze geschiedenis.’

Ze verduidelijkt: ‘Kaczyński beweerde dat vluchtelingen niet alleen zouden verkrachten en dingen opblazen, wat al vrij “triviaal” was, maar hij maakte mensen bang door te zeggen dat vluchtelingen micro-organismen en parasieten verspreiden die schadelijk zijn voor ons, Europeanen. Dit soort nazitoespraken bleek te werken: na deze propagandacampagne daalde het percentage van mensen die vluchtelingen wilden opvangen aanzienlijk’.

In 2014 deed de VN-Vluchtelingenorganisatie (UNHCR) onderzoek naar de houding van Polen tegenover vluchtelingen en asielzoekers. Daarin gaf toen 95% van de respondenten ‘tolerantie en respect voor andere mensen’ aan als een belangrijke universele waarde. 82% gaf toen uiting van sympathie voor vluchtelingen. En ruim een ​​kwart van de respondenten verklaarde dat ze zonder enig probleem betrokken zouden kunnen raken bij hulp aan vluchtelingen.

In de zomer 2021 werd hulp aan vluchtelingen en migranten in Polen gecriminaliseerd. Sindsdien kunnen burgers die deze mensen helpen, daarvoor vervolgd worden. In The Green Border toont Holland hoe burgers aangehouden en geïntimideerd worden. Toch blijven vrijwilligers in de bossen aan de grens op pad gaan, op zoek naar de verdwaalde, hongerige, verkleunde migranten die er soms al weken rondlopen.

‘Ik zou het zelf niet kunnen, met een rugzak door het bos lopen. Daar heb ik geen conditie meer voor. Ik had al financiële steun gegeven aan Grupa Granica (vrij vertaald als ‘Grensgroep’, een netwerk van ngo’s dat acties onderneemt om de humanitaire crisis aan de grens het hoofd te bieden, red.), maar dat leek me niet voldoende. Toen ontstond het idee om een film te maken.’

Een speelfilm leek Holland de beste manier om het tragische lot van mensen in beweging te laten zien. Het scenario was al in december 2021 klaar, maar de opnames begonnen pas een jaar later. Eerder lukte niet, door een gebrek aan fondsen.

‘Elk land heeft zijn eigen Green Border’

Ondanks de ‘fascistische’ haatcampagne tegen haar film en haar persoon is Holland tevreden. ‘Wie had gedacht dat één film voor zoveel ophef zou zorgen?’

In het eerste weekend na de première gingen bijna 140.000 Polen naar de film kijken. Het was een recordaantal bezoekers voor een filmpremière in 2023. Het weekend na de première kwamens zelfs nog meer Polen op de film af. Na amper tien dagen in de zalen hadden al 425.000 mensen The Green Border bekeken.

‘Onze films zijn zo verlegen. Laat ons wat dapperder zijn.’

Holland rekent ook op veel bijval in het buitenland. ‘Elk Europees land heeft tegenwoordig zijn eigen The Green Border. Hoe de film in het buitenland onthaald zal worden? Waarschijnlijk zullen de reacties ook verdeeld zijn, zoals in Polen.’

‘In Venetië (op het filmfestival, red.) kregen we alleszins staande ovatie. Maar laat ons niet vergeten dat deze problematiek de gewone Italianen raakt. Lampedusa is een halte geworden, de situatie heeft het leven van de inwoners er volledig op zijn kop gezet. Ze zijn woedend op politici, ze protesteren, maar tegelijkertijd helpen ze de migranten die er aankomen voortdurend.’

Tegelijkertijd hoopt Holland dat er in Europa meer films ontstaan die ‘ons geweten, onze geest en ons hart echt raken’. ‘We blijven films maken. Maar zijn ze moedig? Ik zeg al een tijdje dat onze films zo verlegen kunnen zijn: ze hebben het wel over belangrijke sociaal-politieke kwesties en over de gevolgen van bepaalde acties en keuzes, maar op een voorzichtige manier. Laat ons wat dapperder zijn.’