Een blik achter de gesloten gordijnen van de sans-papiers

Wie snel een paar beelden van Résidence Léopold II bekijkt, krijgt misschien de indruk dat het simpele portretten zijn van individuele mensen zonder wettige verblijfsdocumenten. Anonieme schipbreukelingen die aangespoeld zijn op een bed of in een gang, ergens in Brussel –al kunnen de kamers net zo goed in Turnhout of Torhout gelegen zijn.

De gesloten gordijnen die in heel wat beelden prominent aanwezig zijn, verstoren die eerste indruk. Ze roepen een dubbel gevoel op: ze suggereren intimiteit, maar ook beklemmende opsluiting. De wereld die aan de andere kant ligt, maakt duidelijk geen deel uit van de getoonde binnenwereld.

Als kijker word je hulpeloos vlottend achtergelaten tussen de verhalen die je voelt, maar niet kent

Of wellicht is het andersom: deze mannen en vrouwen worden niet toegelaten in de wereld die zich buiten de kamer bevindt. De gordijnen dienen niet om het zonlicht buiten te houden, maar om de clandestiene wereld te verbergen. Of om de inwoners te behoeden voor de voortdurende aanblik van de wereld waarvan ze uitgesloten worden.

De Windt verklaart het allemaal niet, waardoor ze de geruststellende ankerpunten van naam, plaats en duiding wegneemt, maar ook de evidente uitweg van politieke verontwaardiging niet openzet. Als kijker word je hulpeloos vlottend achtergelaten tussen de verhalen die je voelt, maar niet kent. De fotograaf evoceert op die manier niet de uitzichtloosheid van de sans-papiers, maar de machteloosheid van de burger die zich betrokken voelt op hun moeilijkheden en bestaan.

De kijker staat op de plaats van de fotograaf en laat zich bevragen door mensen die zonder voorgeschiedenis en zonder toekomst verschijnen, zonder vaste woonplaats of bruikbare identiteit. De impliciete boodschap is: wil je meer te weten komen, stap de kamer binnen en deel een stuk van dit onbekende leven. Of die stap ook een deel is van de oplossing die deze mensen verhopen, is onwaarschijnlijk, maar ook niet allesbepalend.

De Residentie

Welkom in Résidence Léopold II, langs de Leopold II-laan in Sin-Jans Molenbeek. Hilde De Windt: ‘Het is uitermate ironisch dat de schipbreukelingen van het 21^ste-eeuwse, postkoloniale geweld een onderkomen vinden in een gebouw dat genoemd is naar een van de grootste koloniale geweldenaars uit de negentiende eeuw. Maar dat is een bedenking die voor de inwoners –grotendeels sub-Saharaanse Afrikanen- uiteraard niet opweegt tegen het dak en de bescherming die de Residentie hen vandaag biedt.’

De Residentie werd snel én streng georganiseerd, met eigen security en leefregels

Hilde De Windt: Het verhaal van de Residentie begint vorig jaar wanneer een Mohammed, Marokkaanse man, een vrouw met twee kinderen van drie en vijf vindt in het Brusselse Maximiliaanpark. Zij waren een paar dagen daarvoor toegekomen uit Senegal, “geholpen” door een mensensmokkelaar en sindsdien aan hun lot overgelaten. Hij vond dit onaanvaardbaar en heeft een aantal mensen samengebracht om een leegstaand pand aan de Leopold II-laan –een voormalig rusthuis- te kraken.

Eenmaal het pand bewoonbaar gemaakt was, begonnen de sans-papiers toe te stromen en na twee weken woonden er 236 mensen in de Residentie. Het is wonderlijk hoe snel én hoe streng de zaken in zo een omgeving georganiseerd werden, met eigen security en met strenge leefregels –niemand mag er binnen na middernacht, je mag niet roken op de kamers, …

De tijd verdampt

Hilde De Windt: In de fotografie-opleiding heb ik veel onderzoek gedaan naar de manier waarop tijd speelt in de manier waarop we de wereld verbeelden, en vooral over het verschil tussen de tijd die de klok aangeeft –de Chronos- en de tijd die zich in ons hoofd afspeelt –de Kairos. Dat gaf me ook een sleutel om mijn eigen beelden van de sans-papiers, die ik intussen was beginnen maken, beter te begrijpen.

Het leven is wachten, uren wachten, op niets wachten. En dat houden ze vol.

In de foto’s wordt het eindeloze en uitzichtloze wachten waarin die mensen zich bevinden vaak tastbaar. Ze zijn afgesneden van hun verleden en ze hebben ook geen toekomstperspectief, en daardoor wordt de nu-tijd een soort nultijd. Je merkt dat ook aan de manier waarop ze met dag en nacht, ochtend, middag en avond omgaan: die ankers zijn losgeslagen en het kan dus net zo goed om 23 uur ochtend zijn als nacht op de middag. Door het verdwijnen van perspectief uit het leven, heeft ook de structuur van de tijd geen zin meer.

Het leven is wachten, uren wachten, op niets wachten. En dat houden ze vol. Op de beelden zie je de stilstand, de overbodigheid van bewegen, aangezien er geen bestemming is.

Ze gaan wel naar buiten, maar er staat een glazen wand tussen hen en de straat waardoor ze lopen. Ze kunnen niet vooruit, maar vrezen voortdurend dat ze teruggeworpen worden naar de plek en de situatie waar ze vandaan komen en die erger is dan de uitzichtloosheid waarin ze vastgereden zijn –ongeacht of het om oorlog of honger, verkrachting of besnijdenis gaat.

Dichterbij komen

Hun identiteit is zo vaag geworden in de doodlopende straat en doodlopende tijd waarin ze zitten

Hilde De Windt: Op een bepaald moment zijn een deel van de inwoners van de Residentie beginnen hongerstaken –wat binnen de inwonersgroep tot een diepgaande splitsing geleid heeft. Mijn  hart ging uit naar de hongerstakers, ook al was ik ervan overtuigd dat de tegenstanders gelijk hadden in hun analyse dat het een maat voor niks zou zijn.

Ik ben ook de hongerstakers een hele tijd blijven volgen en fotograferen, tot ik het niet meer aankon. De ervaring van betrokkenheid en machteloosheid heeft me gedurende de hele periode waarin ik heel vaak op de Residentie kwam sterk getekend.

Het zijn mensen zoals ik, dezelfde leeftijd, moeders of vaders, getalenteerd, maar zonder kansen, zonder uitzicht. Je wilt dichterbij komen, maar dat lukt niet omdat de realiteit waarin je leeft zo anders is. Je wilt hen beter leren kennen, maar dat lukt niet, want hun eigen identiteit is zo vaag geworden in de doodlopende straat en doodlopende tijd waarin ze zitten.

Doe iets

Geef hen water als ze dorst hebben. Een dak om onder te schuilen. Papieren om rechten te verwerven. Een toekomst om voor te leven.

Hilde De Windt: Hoe kan je mensen helpen die maar één ding vragen –wettige verblijfspapieren-, waarvan je weet dat je hen dat niet kan bezorgen? Een solidariteitsgroep bracht op een bepaald moment een aantal tv-toestellen. Een mooi gebaar van betrokkenheid, maar Mohammed had het er toch moeilijk mee. ‘Wij moeten niet beziggehouden worden met tv-uitzendingen, wij moeten vechten om ons leven te redden.’

Met dit fotografische project probeer ik niemand te helpen en wil ik ook geen concreet politiek standpunt innemen.

Na al die tijd die ik met deze mensen doorbracht,  is mijn betrokkenheid uitgekleed tot op het naakte oergevoel dat wil dat deze mensen, deze mannen, vrouwen en kinderen, krijgen waar ze recht op hebben. Water als ze dorst hebben. Een dak om onder te schuilen. Papieren om rechten te verwerven. Een toekomst om voor te leven.

Want laat ons wel wezen: ze zijn hier, ze gaan niet weg. Doe iets voor hen, doe iets mét hen.