‘De verkoop van grondstoffen aan het Westen en Azië is dé motor van leed in Congo’

L’Empire du Silence doorbreekt een jarenlange stilte over het gruwelijke geweld dat Congo teistert. Eindelijk durven getuigen in de film hun verhalen delen. Dat enkele prominente figuren direct betrokken zouden zijn, weet zelfs de VN. Toch blijft een lijst met mogelijke schuldigen geheim gehouden. MO* sprak hierover met filmmaker Thierry Michel en geluidsman Cédrick Mbongo Mbulu. ‘Sommigen kunnen in deze situatie goede zaken blijven doen.’

‘De verhalen van de getuigen die meewerkten aan de film hebben me getekend. Het was een erg zware periode’, vertelt de Belgische cineast Thierry Michel. Na onder meer L’ homme qui répare les femmes (2015) en Katanga Business (2009), wordt L’ Empire du Silence zijn laatste film over de Democratische Republiek Congo (DRC).

In L’Empire du Silence doorbreken de getuigen een decennialange stilte rond geweldplegingen in het land. Die werden dikwijls begaan of bevolen door mensen die nog steeds belangrijke officiële posities innemen.

‘Het presidentschap van Tshisekedi was een kantelpunt voor de bereidheid om te getuigen’, legt Michel uit. ‘Voorheen was de angst om te spreken te groot’.

Met L’ Empire du Silence brengt Michel een kwarteeuw geschiedenis van Congo in kaart: vanaf de nasleep van de genocide in buurland Rwanda in 1994 tot de inauguratie van Félix Tshisekedi in 2019.

Hoewel Michel de kijker af en toe op adem laat komen met beelden van het prachtige Congolese landschap, is het gruwelijke geweld uit die periode een rode draad doorheen de film. Van verkrachtingen op grote schaal tot het vermoorden van kinderen: de kijker heeft meermaals de reflex om de blik af te wenden.

Michel erkent dat sommige passages schokkend zijn, maar staat achter de beslissing om ze te tonen. ‘Mijn film bevat harde, onmenselijke beelden. Maar het gaat om een bewuste, doordachte keuze. Niet om te choqueren, maar om te laten zien hoe choquerend de realiteit is.’

Honger naar gerechtigheid

Voor de film werkte de regisseur, afkomstig uit Charleroi, samen met geluidsman Cédrick Mbongo Mbulu, die geboren en getogen is in de Congolese hoofdstad Kinshasa. ‘Ik was vertrouwd met het werk van Thierry en twijfelde geen seconde om mee te werken aan het project. Vooral omwille van wat deze film kan betekenen voor mijn land.’

Ook Mbongo Mbulu stipt de verkiezing van Tshisekedi aan als kantelpunt. ‘Sinds zijn komst wint de honger naar gerechtigheid terrein op de angst. De rode draad in de getuigenissen is duidelijk: daders moeten ter verantwoording worden geroepen, ongeacht of ze uit het binnen- of buitenland komen. Congolezen zijn de gruwelijke moordpartijen op onschuldige mensen beu.’

Mbongo Mbulu maakte een deel van dat geweld van nabij mee. ‘Ik beleefde in 1997 de opmars van de AFDL (een alliantie van Congolese verzetsbewegingen, red.), onder leiding van Laurent Désiré Kabila (de vader van Joseph Kabila, red.). Het was een levensgevaarlijke periode, maar nadien verplaatste het geweld zich grotendeels naar het oosten van het land.’

Voor de geluidsman werd het geweld, vanuit zijn thuisbasis in Kinshasa, vanaf dan minder zichtbaar. ‘Ons land is zo groot, dus wat zich in het oosten afspeelde werd minder tastbaar voor ons in de hoofdstad. We hoorden wel over de moordpartijen, maar werden er niet mee geconfronteerd. Niet via televisie en al helemaal niet door momenten van internationale rouw. Precies daarom is deze film zo belangrijk.’

Wie al langer de aandacht op de geweldplegingen wil vestigen, deed dat met gevaar voor het eigen leven, zegt Michel. ‘Kijk maar naar Nobelprijswinnaar Denis Mukwege. Hij voert al lang openlijk actie om de verantwoordelijken voor het gerecht te brengen. Enkele van zijn directe medewerkers werden al vermoord en zelf ontsnapte hij al aan moordaanslagen. Nu woont hij als een soort gevangene in zijn eigen ziekenhuis, dat onder strenge bescherming van de VN staat.’

Vicieuze cirkel

Is de band tussen het verleden en de huidige autoriteiten wel doorgeknipt sinds Tshisekedi president werd? U, Thierry Michel, was in de aanloop naar de filmpremière een tijd lang niet welkom in Congo.

Thierry Michel: Natuurlijk zijn die banden niet doorgeknipt. Er werken nog verschillende invloeden in op de president.

Kort na de wereldpremière in november schoten heel wat media en andere middenveldspelers in actie waardoor ik opnieuw probleemloos naar Congo kon reizen. Ondertussen brachten we de film ook uit in Kinshasa en dat verliep beter dan ik had gehoopt. We mochten de film vertonen in het Palais du Peuple, de zetel van het Congolese Parlement.

President Tshisekedi was daarbij niet aanwezig en ik weet niet of hij de film intussen zag. Dat zijn presidentschap een kantelpunt was, wil vooral zeggen dat mensen bereid zijn om te getuigen en er hoop is op verandering.

De laatste grote golf van geweld die in de film wordt beschreven dateert van 2016. Maar in feite kwam er nooit een einde aan de cultuur van verkrachtingen en straffeloze moorden.

Cédrick Mbongo Mbulu: Het is een vicieuze cirkel. In de afgelopen 25 jaar is de stap naar geweld op veel plekken in ons land bijna banaal geworden.

‘In een klimaat waar verkrachting en moord onbestraft blijven, groeit haat en verdwijnt de menselijkheid.’

Beeld het u eens in: als kind toekijken hoe je familie wordt afgeslacht en nadien toekijken hoe de daders zorgeloos blijven rondlopen en zich verrijken. In een klimaat waar verkrachting en moord onbestraft blijven, groeit haat en verdwijnt de menselijkheid.

Thierry Michel: Wat tragisch is: het instrument om die cirkel van straffeloosheid te doorbreken bestaat al bijna 12 jaar. In 2010 verscheen een VN-rapport van de Verenigde Naties die een uitstekend en grondig onderzoek voerden, met meer dan 1000 getuigen, naar de honderden misdaden tegen de menselijkheid en oorlogsmisdaden die tussen 1993 en 2003 plaatsvonden.

Dat onderzoek leverde een lijst van verantwoordelijken op, maar die wordt geheim gehouden. Dat is even schandalig als absurd. Het onderzoek is afgelopen, de misdaden zijn gedocumenteerd en de schuldigen zijn bekend, maar al meer dan een decennium wordt er niets mee gedaan.

In deze film worden al heel wat namen vermeld. Kan die lijst uit het onderzoek nog prominentere namen bevatten?

Thierry Michel: In de film worden inderdaad expliciet meerdere namen genoemd, zowel van schuldigen op het terrein als van mensen doorheen de bevelstructuur. Ik denk niet dat er nog prominentere namen zullen opduiken, of dat de lijst geheim wordt gehouden om bijvoorbeeld betrokkenheid van Europese landen te verdoezelen. Waar het om gaat, is dat het document — dat rechtstreeks voortkomt uit het onderzoek van de VN — de beschuldigingen officieel zou maken.

Kunt u een goed argument bedenken voor die geheimhouding?

Thierry Michel: De uitleg die eraan wordt gegeven is dat men het geweld niet opnieuw wil laten opflakkeren. Gerechtheid moet met andere woorden worden opgeofferd voor de vrede. Dat is geen argument, maar een voorwendsel.

‘Het doden van onschuldige mensen gaat gewoon door, net omdat het onbestraft blijft.’

De laatste grote moordpartijen die we in onze film tonen, waren in Kasaï en dateren uit 2016. Maar er is nu nog voortdurend geweld in het oosten van het land. Het doden van onschuldige mensen gaat gewoon door, net omdat het onbestraft blijft.

De echte redenen voor de geheimhouding zijn geopolitiek en economisch. Er zijn groepen die in de huidige omstandigheden goede zaken kunnen blijven doen.

Grondstoffenvloek

Uw film laat zien hoe de grondstoffenroof de motor vorm voor alle gruwel in Congo.

Thierry Michel: De verkoop van kostbare mineralen aan het Westen en Azië is dé motor van het onnoemelijke leed van de Congolese bevolking van de laatste 25 jaar, dat is heel duidelijk. Het is tragisch, maar het zijn net de rijkdommen van het land die voor ellende zorgen.

Een land als China, dat zijn greep op het Afrikaanse continent verstevigt, heeft op dat vlak nog minder scrupules. Maar we moeten toch eerst naar ons zelf kijken. Ook in Europa hebben velen er blijkbaar weinig problemen mee dat mensen worden afgeslacht voor goedkope grondstoffen.

Maria Arena vat het in de film goed samen. Ze is Europarlementslid en voorzitter van de subcommissie Mensenrechten en vertelt hoe in het Europese Parlement werd gestemd over regelgeving rond mineralen en de verplichting van bedrijven om hun verantwoordelijkheid te nemen in hun toeleveringsketens. Bijna de helft van de parlementsleden stemde toen tegen.

Ook los van de financiering van conflict is er een onbenut economisch potentieel voor Congo. Rijkdom vloeit zo weg uit het land. Hoe ervaren Congolezen dat?

Cédrick Mbongo Mbulu: Iedereen weet dat er veel vraag is naar onze mineralen. En we weten dat er bij de verkoop corruptie komt kijken.

Dat andere landen en een beperkte groep Congolezen er rijk van worden is uiteraard frustrerend. Maar wat kan een doorsnee Congolees doen? Zonder de nodige infrastructuur ben je met die mineralen niets.

‘Een organisatie die officieel bestaat om de vrede te bewaren, heeft weet van de grootste misdaden, maar grijpt niet in.’

In de film is op verschillende momenten de woede van Congolezen tegenover de VN zichtbaar. Is de internationale gemeenschap haar geloofwaardigheid bij de Congolese bevolking kwijt?

Cédrick Mbongo Mbulu: Ik vrees van wel. Beeldt u zich eens in hoe het overkomt: een organisatie die officieel bestaat om de vrede te bewaren, heeft weet van de grootste misdaden maar grijpt niet in. Niet op het terrein, niet via gerechtelijke weg.

Waar ligt dan de hoop op verandering?

Thierry Michel: Bij de Congolese bevolking en misschien nog het meest bij de jongeren, aangevoerd en geïnspireerd door integere individuen zoals dokter Mukwege, die hun principes verkiezen boven politieke ambities, macht of rijkdom.

Hopelijk kunnen ze druk zetten op de VN, zodat de namen van de schuldigen bekend worden gemaakt. Zowel in Congo als internationaal moeten gerechtelijke procedures in gang worden gezet. Alleen zo kan een einde worden gemaakt aan de heersende straffeloosheid.

“L’ Empire du Silence” is sinds 19 januari te zien in de Brusselse cinema’s Vendôme, Aventure en Stockel. De film staat ook op het programma van Docville in Leuven (23-31 maart) en het MOOOV-circuit later dit jaar.