Eerst mensen, dan grenzen

Europa heeft nu de historische kans om te tonen dat mensenrechten prioritair zijn. Ook als het over de bescherming van haar eigen grenzen gaat. En dat was tot hiertoe niet het geval. Ook Europa zal dus een breuk moeten maken met het verleden. Vluchtelingenwerk Vlaanderen vraagt de Europese Unie om komaf maken met het asiel- en migratiebeleid zoals het tot nu toe werd gevoerd en niet langer de cynische prioriteit te geven aan het beschermen van grenzen in plaats van het beschermen van mensen.

Libië was tot voor kort de bondgenoot van Europa in het tegenhouden van asielzoekers en migranten, op weg naar ons continent. Italië sloot met zijn voormalige kolonie in 2008 een deal waarbij het mensen onmogelijk werd gemaakt om Europa te bereiken. Bootvluchtelingen werden onderschept en terug naar Libië gestuurd. De Europese Commissie en Libië kwamen in oktober van vorig jaar nog overeen om tot 2013 “samen te werken” rond het beheer van migratiestromen en grenscontroles. De EU had zelfs 50 miljoen euro veil voor deze “samenwerking” met Libië.

Nochtans heeft het land nooit het VN-Vluchtelingenverdrag ondertekend en vorig jaar werd de VN-Vluchtelingenorganisatie UNHCR zelfs het land uitgegooid. Uit internationale rapporten en journalistieke reportages blijkt verder dat het “controleren van vluchtelingen” neerkwam op het systematisch opsluiten van mensen in onhygiënische gevangenkampen, waar ze werden mishandeld, gefolterd en verkracht. Het gaat hier dan vaak om mensen afkomstig uit door oorlog verscheurde landen zoals Irak en Somalië. Vaak werden ze onder dwang teruggestuurd naar het land van herkomst waar ze net oorlog en onveiligheid ontvluchtten. De EU heeft uiteraard het recht om de grenzen te controleren, maar vandaag moet het voor iedereen duidelijk zijn dat de Unie verkeerd heeft gehandeld door zijn asiel- en migratiebeleid uit te besteden aan Libië. Europa sloot al die tijd de ogen voor aanhoudende mensenrechtenschendingen en schoof fundamentele rechten aan de kant voor een pragmatische aanpak.

In januari en februari hebben ongeveer 5.500 mensen, voornamelijk Tunesiërs, het Italiaanse eiland Lampedusa bereikt, zegt Frontex. Dat aantal is niet van die aard om het Italiaanse asielsysteem te doen ineenklappen. Anderzijds telde de VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR ongeveer 69.000 mensen die de Libisch-Egyptische grens overstaken sinds 19 februari. Nog eens 75.000 mensen zijn sinds 20 februari uit Libië naar Tunesië gevlucht. Ze zitten vast aan de grens, in erbarmelijke omstandigheden en in de vrieskou. Het is duidelijk dat Tunesië en Egypte niet alleen kunnen en moeten instaan op de opvang van deze vluchtelingen.

De EU heeft uiteraard het recht om de grenzen te controleren, maar vandaag moet het voor iedereen duidelijk zijn dat de Unie verkeerd heeft gehandeld door zijn asiel- en migratiebeleid uit te besteden aan Libië.

Vandaag staat Europa met andere woorden voor de uitdaging om niet alleen de eigen grenzen, maar ook mensen op de vlucht te beschermen. Dat is mogelijk en werd bewezen na de Kosovocrisis die tienduizenden vluchtelingen op de been bracht die hier tijdelijk werden opgevangen. Er werd achteraf een Europese richtlijn aangenomen waardoor het mogelijk werd om in het geval van een massale toestroom van vluchtelingen, tijdelijke beschermingsstatuten toe te kennen. De Richtlijn bepaalt ook dat de lidstaten onderling solidair horen te zijn. Als de stroom van mensen richting Europa zou toenemen, kunnen de humanitaire en juridische verplichtingen dus nagekomen worden. De instrumenten hiervoor zijn uitgewerkt.

Vluchtelingenwerk heeft vijf aanbevelingen die samen een antwoord kunnen bieden op de omwentelingen en de vluchtelingenstromen als gevolg daarvan in het Midden-Oosten:

1. Europa moet de oorzaken van migratie aanpakken en moet landen als Egypte, Libië en Tunesië actief bijstaan in het opbouwen van een democratiserings- en een mensenrechtenbeleid. De economische ontwikkeling van deze landen moet worden ondersteund.
2. Europa moet hulp bieden aan de landen die momenteel het grootste deel van de vluchtelingen uit Libië opvangen (Tunesië en Egypte).
3. Europa moet bescherming bieden aan wie dat nodig heeft, ook in het geval er sprake zou zijn van een massale toestroom. Personen die asiel willen aanvragen moeten die kans krijgen. Mensen die worden aangetroffen op zee mogen in geen geval worden teruggeleid naar waar ze vandaan komen.
4. Echte solidariteit tussen de lidstaten is nodig. De Tijdelijke Beschermingsrichtlijn voorziet in gedeelde verantwoordelijkheid in geval van een grote toestroom aan personen.
5. Europa moet mensenrechten centraal stellen in onderhandelingen met landen die geen lidstaat zijn van de EU over mogelijke samenwerking op het vlak van migratie. Het is onaanvaardbaar om de verantwoordelijkheid voor eventuele mensenrechtenschendingen te exporteren naar landen buiten de EU.

Het geweld en de politieke onrust in Libië stelt de EU en haar lidstaten voor een belangrijke uitdaging: Europa heeft vandaag de historische kans om te bewijzen dat ze meer dan lippendiensten aan de mensenrechten wil bewijzen en de fouten van het recente verleden wil rechtzetten. Zullen de EU en de lidstaatregeringen diegenen helpen die op de vlucht zijn voor geweld en onrust, of beschermen ze in de eerste plaats de landsgrenzen en kijkt men toe hoe mensenlevens gevaar lopen?

Els Keytsman is directeur van Vluchtelingenwerk Vlaanderen