‘Het Europees Migratiepact negeert alle olifanten in de kamer’

Tijdens de Europese Raad van 8 en 9 juni bereikten de EU-lidstaten een historisch akkoord over twee belangrijke onderdelen van het nieuwe Europese Migratiepact. Flor Didden, migratie-expert bij 11.11.11, vindt het akkoord teleurstellend en wijst op de belangrijkste tekortkomingen.

Het akkoord dat op 8 en 9 juni tijdens de Europese Raad bereikt werd, handelt over twee belangrijke onderdelen van het nieuwe Europese Pact voor Asiel en Migratie: de regels voor de behandeling van asielaanvragen en de regels die bepalen welke lidstaat verantwoordelijk is voor de aanvragen.

Dat er een (ruime) meerderheid voor een akkoord gevonden werd mag als een verrassing gezien worden na jarenlange en stroeve onderhandelingen. De raadsvergadering in juni was de allerlaatste kans om het pakket nog tijdig op de legislatieve trein te krijgen met Europese verkiezingen in het vooruitzicht. Feeststemming dus in de raad, en niet in het minst bij de Belgische vertegenwoordiging, die alles op alles zet voor een slotakkoord tijdens het Belgisch voorzitterschap begin volgend jaar. Daarmee hoopt de regering in juni 2024 ook naar de Belgische kiezer te trekken.

Het akkoord is inderdaad historisch, maar net omdat het haar afspraak met de geschiedenis mist en de echte olifanten in de kamer negeert.

Tussen al dat feestgedruis moesten wij helaas voor een valse noot zorgen. Samen met Vluchtelingenwerk Vlaanderen uitten we onze bezorgdheden. Ook internationale ngo’s, mensenrechtenorganisaties en veel academici en experten reageerden afwijzend. Het akkoord is inderdaad historisch, maar net omdat het haar afspraak met de geschiedenis mist en de echte olifanten in de kamer negeert.

Voor we ingaan op de inhoud van het akkoord loont het de moeite om even terug te spoelen naar de onderhandelingsposities bij de start. Die zijn van belang om een inschatting te maken over wat we kunnen verwachten als de voorstellen worden uitgerold. Al jaren liepen de onderhandelingen over een hervorming van het Europees migratiebeleid stuk op de verschillende belangen van verschillende groepen van lidstaten.

In een notendop: noordelijke landen, zoals België, vragen maatregelen om secundaire migratiebewegingen binnen de EU tegen te gaan. Landen in het Zuiden van Europa wilden vooral meer en liefst verplichte solidariteit in de vorm van relocaties. Oostelijke lidstaten zoals Polen en Hongarije weigeren elke verplichte medewerking aan relocatie en benadrukken het belang van soevereiniteit.

Wat is er beslist?

De inhoud van het akkoord dan. In het akkoord blijft de logica van het disfunctionele Dublinsysteem, dat de verantwoordelijkheid voor behandeling grotendeels bij de eerste landen van binnenkomst legt, grotendeels in tact. Voorstellen van de Europese Commissie om soepeler te zijn en meer rekening te houden met familiale banden bij de toewijzing van het opvangland haalden het niet. Daar komt bovenop dat landen aan de buitengrenzen nog meer verantwoordelijkheid krijgen met de invoering van verplichte grensprocedures. Procedures die op het terrein allicht tot grootschalige detentie zullen leiden. Ondanks verzet van Duitsland, Portugal en Luxemburg kwamen er geen garanties dat kinderen uitgesloten zijn van deze procedure.

Die extra verantwoordelijkheid bij de landen aan de buitengrenzen brengt ons bij de eerste olifant in de kamer. Het feit dat Griekenland en Italië er de laatste jaren bewust voor kozen om asielzoekers niet te registreren en asielsystemen niet kwaliteitsvol uit te bouwen. Net omdat zij geen volledige verantwoordelijkheid willen over wat zij zien als een Europees probleem. Het feit dat er nu nog meer op hen gerekend wordt met grensprocedures, zonder dat daar een effectief solidariteitsmechanisme tegenover staat, zal hen alleen maar aanmoedigen om op die weg verder te gaan.

Pushbacks vinden plaats voordat mensen een procedure kunnen opstarten, in vaak moeilijk bereikbare grensgebieden waar lidstaten volledig soeverein optreden.

Een tweede instrument dat de grenslanden gebruiken om verantwoordelijkheid van zich af te schuiven zijn gewelddadige, illegale pushbacks waarvan 11.11.11 er vorig jaar meer dan 225.000 telde. Dit is de tweede olifant waar het akkoord met een grote boog omheen loopt. Een voorstel van de Commissie voor de oprichting van een monitoringmechanisme voor de naleving van mensenrechten beperkt zich tot de screeningsprocedure en is daarom een slag in het water. Pushbacks vinden plaats voordat mensen een procedure kunnen opstarten, in vaak moeilijk bereikbare grensgebieden waar lidstaten volledig soeverein optreden, en zoals in de Griekse Evros-regio geen pottenkijkers dulden. Hierop biedt het pact geen antwoord.

De vraag die zich stelt is hoe men er in geslaagd is om de zuidelijke lidstaten aan boord te krijgen zonder tegemoet te komen aan hun grootste zorgen. Het lijkt erop dat een zeer soepele invulling van het “veilig derde landen principe” de doorslag gaf. Kort gesteld wordt het volledig overgelaten aan de lidstaten om te bepalen wat volstaat om te spreken van een “connectie” met een bepaald land. Het feit dat iemand een bepaalde periode in een land verbleef kan in principe volstaan. Dit moet het mogelijk maken om mensen terug te sturen naar landen van transit. Het is geen toeval dat enkele dagen na het akkoord over het Pact een Europees bezoek aan Tunesië op de agenda stond.

En dat brengt ons bij de derde olifant in de kamer. Het feit dat een land het label “veilig” geven, dit land nog niet veilig maakt. Er wordt nu volop naar Tunesië gekeken om die rol te spelen. Een land met een president die actief de omvolkingstheorie verspreidt, waar het geweld tegen migranten toeneemt. Een belangrijke les die de regeringsleiders lijken te vergeten is dat mensen hoe dan ook verder zullen reizen als ze geen duurzame toekomstperspectieven zien. Landen als Turkije, maar ook Tunesië zijn steeds minder bereid om op vraag van de EU migranten op te vangen. De Europese race to the bottom en de pushbacks zijn buiten Europa niet onopgemerkt voorbij gegaan.

In dit “veilig derde land”-concept lijkt bovendien een belangrijke adder te zitten. Want waar Belgisch Staatssecretaris Nicole de Moor het akkoord met vuur verdedigt als laatste kans voor het behoud van asiel op Europese bodem en een dam tegen experimenten zoals het Australische “model” en de UK-Rwanda Deal hadden de Denen een andere lezing van het akkoord. De Deense minister van Migratie zag in het akkoord net een opening voor een Rwanda-model. ‘Ik ben waarschijnlijk het meest verbaasd dat ze beginnen open te staan voor “veilige derde landen”, wat we in Denemarken ook wel de Rwanda-discussie noemen’, zo zei hij.

Meer dan 1.800 mensen verdronken dit jaar op de Middellandse Zee.

De laatste, en de grootste olifant waar het Pact omheen loopt is de dramatische situatie op de Middellandse Zee. Die werd pijnlijk zichtbaar gemaakt door de actualiteit toen week na het akkoord meer dan 500 mensen om het leven kwamen bij een schipbreuk die perfect te vermijden was. Meer dan 1.800 mensen verdronken dit jaar op de Middellandse Zee. De EU bouwde reddingscapaciteit af en maakt het steeds moeilijker voor ngo’s om die leegte op te vullen. Helaas biedt het Pact ook hier geen oplossing.

In juli 2020, bij de start van de onderhandelingen formuleerden wij vijf must-haves voor het nieuwe Pact om te kunnen spreken van een succes: een Europese reddingsoperatie op de Middellandse Zee, meer legale toegangswegen, een verplicht spreidingsplan, een mechanisme om pushbacks tegen te gaan en een evenwichtigere samenwerking met landen buiten de EU. Op elk van die domeinen zien wij geen of nauwelijks stappen vooruit. Zolang we die niet zien kunnen we niet anders dan voor de valse noot zorgen.

Flor Didden is beleidsmedewerker migratie bij 11.11.11.