Wie zonder zonde is …

Al die politieke partijen en toppolitici handelen in functie van bepaalde incentives. En laat ons eerlijk zijn: het zijn wij die met zijn allen de kaarten hebben geschud bij de verkiezingen van 13 juni. De incentives liggen dus grotendeels vast door ons toedoen. Ook al lijkt het soms anders, ze zijn eigenlijk allemaal vrij logisch en rationeel bezig, Di Rupo, De Wever, Milquet en consoorten. Erger nog, hun logica verschilt niet bijster van de onze.

Waarom immers werden de aanslepende regeringsonderhandelingen voor Nieuwjaar nogal lacherig afgedaan in de publieke opinie als een surrealistische Belgische grap, die wat uit de hand liep? Terwijl na Nieuwjaar, toen door de commotie op de financiële markten plots duidelijk werd dat we wel eens serieus in onze welvaart bedreigd zouden kunnen worden, alles plots dodelijke ernst werd, en we van de weersomstuit politiek wakker werden, met navenante politieke acties en Grote Woorden tot gevolg? In se is de incentive van al die betogers en verontruste burgers niet fundamenteel verschillend van die van de N-VA aanhang of hun boegbeelden (die het meest verketterd worden): ze willen hun welvaart verzekerd zien op de lange termijn. Niemand gelooft immers dat de verontwaardiging van burgers enkel en alleen te wijten zou zijn aan het feit dat we een wereldrecord dreigen te breken. Het gaat om de knikkers. Partijen verschillen in deze niet van de gemiddelde burger. Zelfs nu hoor je nog af en toe Vlamingen beweren: “we hebben blijkbaar beter een regering van lopende zaken dan een echte; die past tenminste op de keuken.”

Laat ons even inzoomen op de incentives van een aantal sleutelspelers in dit verhaal. CD&V hoopt electoraal garen te spinnen door meer aansluiting te zoeken bij de grondstroom in Vlaanderen – nadat de lijn Marianne Thyssen door brede groepen kiezers afgestraft werd op 13 juni. NVA kwam bij monde van De Wever voor de verkiezingen op voor een duurzame en grote staatshervorming, en in haar natte dromen (denk Bart Maddens) zelfs voor confederalisme. Nu, zeven maanden later, wordt stilaan duidelijk dat confederalisme een fata morgana is, als de tegenpartij niet mee wil. Maar terzelfdertijd is er meer en meer druk vanuit de eigen achterban om het ijzer te smeden terwijl het heet is – misschien is nu eindelijk de tijd aangebroken voor Vlaamse onafhankelijkheid! Vliegt de blauwvoet! Aan de overzijde van de taalgrens zijn de Franstaligen niet bijster opgezet met dit soort existentiële oprispingen en schisma’s binnen N-VA en CD&V. Di Rupo en co hebben (terecht) het gevoel dat deze staatshervorming niet meer als oogmerk heeft om België beter te doen functioneren, via een combinatie van duurzame solidariteit en responsabilisering. Integendeel, de werkelijke agenda van veel Vlamingen lijkt er één te zijn van ontmanteling van de Belgische federale staat. Of ze doen toch erg hun best om die indruk te wekken.

Deze crisis bewijst trouwens ten overvloede dat ook een hoog opgeleide bevolking in het hart van de EU niet immuun is voor nationalistische polarisering.

Deze crisis is dus al lang geen gewone democratische crisis meer, met partijen die van mening verschillen over de te volgen koers. Ze gaat integendeel over de kern van deze staat: het sociaal contract van burgers met de overheid. En daarbij zit je met twee identiteitsbegrippen, zelfs in Vlaanderen, die elkaar impliciet bekampen. Enerzijds heb je Vlamingen die zich wel nog (ook) identificeren met België, anderzijds heb je Vlamingen die dat eigenlijk al een tijdje niet meer doen als ze eerlijk zijn – denk aan Jambon & Weyts, en naar alle waarschijnlijkheid ook onze Slimste Mens. De politieke impasse kan dan ook niet doorbroken worden met nieuwe verkiezingen, al was het maar omdat verkiezingen een veel te bot instrument zijn om de mening van burgers te meten over hoe zo’n nieuw sociaal contract met de overheid er moet uitzien, en partijen voor de verkiezingen doorgaans vager standpunten innemen dan na de verkiezingen. Voor dat laatste bestaan er trouwens goeie incentives, maar dit terzijde.

Enkel een bindend referendum kan de huidige gridlock doorbreken. Maar het animo daarvoor is op dit ogenblik niet groot, al begrijp ik niet echt goed waarom. Er is toch al een spiraal van polarisering bezig, die niemand nog echt lijkt te kunnen stoppen. Een referendum kan er ook nog wel bij.

Deze crisis bewijst trouwens ten overvloede dat ook een hoog opgeleide bevolking in het hart van de EU niet immuun is voor nationalistische polarisering. Waar men vroeger al eens durfde beweren dat in Joegoslavië oeroude nationalistische ressentimenten toegedekt werden door Tito’s communisme, of nog in Irak door een dictator à la Hoessein, blijkt nu duidelijk dat ook in een democratische welvarende staat als de onze niemand nationalisme nog echt kan stoppen, eenmaal die trein goed en wel op gang komt. Al wat daarvoor blijkbaar nodig is, zijn de juiste economische omstandigheden: een gevoel dat onze welvaart niet meer gegarandeerd is, en de koek dus niet groter maar misschien wel eens kleiner zou kunnen worden voor onze kinderen. Voor wie er nog aan zou twijfelen: die omstandigheden zijn er nu.

Klein probleempje voor de N-VA kiezers: stilaan wordt duidelijk wordt dat de weg naar een efficiënter Vlaanderen wel eens via de splitsing van België zou kunnen verlopen. En dat is een operatie waarvan het kosten-baten plaatje faliekant dreigt uit te vallen.

Kristof Decoster werkt voor het Internationaal Tropisch Instituut in Antwerpen.