‘Ik ben zó boos op Rusland. Alles in de Sovjet-Unie draaide om Moskou, het was kolonialisme’

Voor een nieuwe stedelijke en jongere generatie Kirgiziërs betekende de oorlog in Oekraïne een kantelpunt. De historische banden tussen Rusland en het Centraal-Aziatische land waren sinds de val van de Sovjet-Unie sterk aanwezig in het dagelijkse leven, maar die status quo stellen zij nu openlijk in vraag. ‘Alles wordt dekolonisatie.’

Tussen de grijze woonflats van een wijk in de Kirgizische hoofdstad Bisjkek zit het piepkleine Theater 705 verstopt. Er is plek voor ongeveer 18 bezoekers. Die krijgen bij hun toegangskaartje een code mee, om te gebruiken aan de toegangspoort. Het theater zelf bevindt zich in een groezelige kelder met roestige pijpleidingen aan het plafond.

De stem van een Oekraïner uit hedendaags Cherson die verslag uitbrengt van de Russische invasie klinkt uit een luidspreker. Daarna vertolkt een actrice het verhaal van Bakir. In 1930 werd de jongen van zeven met zijn familie vanuit Kirgizië naar Cherson gedeporteerd.

Ze maakten deel uit van de bijna 2 miljoen boeren in de Sovjet-Unie die begin jaren ‘30 gedwongen werden verplaatst. Het maakte deel uit van de “dekoelakisatie”, een repressieve campagne tegen boeren met eigen grondbezit. Ze werden als vee getransporteerd in goederenwagens. Velen overleefden de reis niet.

Terwijl ze het verhaal overbrengt zingt actrice Zere Asylbek (25). Ze stampt daarbij met haar voeten, maakt zich boos en is zichtbaar verdrietig. Aan het einde van de voorstelling drogen enkele mensen hun tranen. Eén iemand barst in snikken uit. Twee naties lijden onder dezelfde bezetter, die parallel raakt de bezoekers van het theater.

Ook Centraal-Aziatische landen bleven niet gespaard van de gruwelen van de Sovjet-onderdrukking. Kirgiziërs kwamen in 1916 in opstand tegen de Russen, maar dat werd een afslachting. Tussen de 150.000 en 300.000 mensen, destijds bijna 40% van de bevolking, vonden de dood, door geweld en honger.

Dergelijke gebeurtenissen werden lange tijd verzwegen, maar de oorlog in Oekraïne brengt het weer naar boven. Net als de roep om een herziening van de geschiedenis. ‘Dit zou nooit in grote theaters vertoond mogen worden’, vertelt Asylbek. ‘De censuur zou het niet toelaten. Daarom denk ik dat dit mensen zo raakt tijdens de voorstelling. Ze verwachtten nooit dat dit luidop gezegd zou kunnen worden in Kirgizië.’

‘Vrijwel gelijktijdig met de invasie van Oekraïne begonnen we aan deze voorstelling’, gaat de actrice en activiste verder. Zodra de oorlog uitbrak was ze één van de mensen die protesteerde aan de Russische ambassade. Ondertussen is dat verboden. De voorstelling is daarom naar eigen zeggen haar manier om verder te werken aan haar ‘dekolonisatieproces’.

‘Plots zagen we veel Russische mannen in onze stad. Daardoor begon ik me vragen te stellen.’

Net als andere Centraal-Aziatische hoofdsteden zag Bisjkek een toename van het aantal Russen die de mobilisatieplicht ontvluchten. Het zorgde voor problemen op de lokale arbeids- en woningmarkt en deed de huurprijzen stijgen. ‘Plots zagen we veel Russische mannen in onze stad. Daardoor begon ik me vragen te stellen. De oorlog is niet eens tegen ons gericht en toch ondervinden wij er de gevolgen van?’

Asylbek gebruikt doelbewust het woord “dekolonisatie” in haar activistische strijd tegen Rusland. Voor anderen ligt het gevoelig, door de nauwe banden die er met Rusland zijn. ‘Voor mij niet, zeker niet. Ik ben boos op Rusland, zó boos. Het blijft maar zeggen dat de Sovjet-Unie een perfecte unie was. Maar van een unie was geen sprake. Alles draaide om Moskou, het was kolonialisme.’

Bijna 200 jaar is Kirgizië gekoloniseerd door Rusland, eerst door het Tsaristische rijk, daarna door de Sovjet-Unie. ‘Het gaat niet alleen om die geschiedenis’, aldus Asylbek. ‘Wij voelen dat imperialisme tot vandaag doorwerken. Kijk naar hoe onze leiders zich gedragen. Alles draait om wat het Kremlin wil.’

Dag van de overwinning

Maar de historische banden zijn sterk aanwezig. Op 9 mei kleurde het Ala Tooplein in Bisjkek zoals ieder jaar rood met gigantische posters met hamer en sikkel, gedrapeerd over de sobere marmeren en granieten muren. Net zoals in Rusland maken ook inwoners hier zich op deze dag op om de overwinning van de Sovjet-Unie op de nazi’s te vieren.

Kinderen trekken dan een bruin legeruniform en baret met Sovjetspeld aan. Ze poseren voor foto’s met een militair saluut, zingen patriottistische liederen en tonen ingestudeerde dansjes aan lokale televisieploegen. Families nemen foto’s aan uitgestalde tanks. Een massa verzamelt zich op het Overwinningsplein.

Het is één van de belangrijkste feestdagen in Rusland, maar ook in voormalige Sovjetlanden in Centraal-Azië wordt de dag gevierd. Ongeveer 365.000 Kirgiziërs vochten destijds gedwongen mee via hun dienstplicht in het Sovjetleger.

Posters beelden daarom ook gesneuvelde soldaten af, allen bekroond door de USSR met een onderscheiding voor hun moed. Ouderen die de dag mee komen vieren, lopen rond met bordjes met namen van verwanten die zijn omgekomen tijdens de oorlog. Drie geweerschoten volgen op een toespraak, waarna de militaire parade van start gaat.

In Rusland vergeleek president Poetin afgelopen 9 mei het gevecht tegen de nazi’s met het gevecht tegen de “fascisten” in Oekraïne en het Westen. Zo goed als de enige buitenlandse staatshoofden die hem dit jaar bezochten naar aanleiding van de feestdag waren de presidenten van deze oud-Sovjetstaten: Kirgizië, Tadzjikistan, Kazachstan, Turkmenistan en Oezbekistan.

Dat was bovendien nogal onverwacht, want alleen de Kirgizische president had aanvankelijk een bezoek gepland. Maar Poetin belde zijn collega-staatshoofden enkele dagen tevoren nog op. En als Poetin je belt, dan zorg je dat je erbij bent.

Nochtans deden de Centraal-Aziatische landen sinds de invasie in februari 2022 hun best om zich neutraal op te stellen. De oorlog hebben ze niet publiek gesteund. De geannexeerde gebieden in Oekraïne hebben ze niet erkend.

Maar ze hebben ook de oorlog niet veroordeeld. En ze werken mee aan het omzeilen van de sancties die andere landen Rusland oplegden. Poetin heeft de staatshoofden in een wurggreep. Hij weet dat ze zijn uitnodiging niet kunnen afslaan.

Geschenken uit Rusland

Maar terwijl de politieke elites en bestuurders in die Centraal-Aziatische landen zich vooral navigeren met het oog op eigenbelang, speelt bij een deel van de bevolkingiets anders, zoals bij actrice Asylbek . Zij willen zich loswerken van de Russische invloed en hechten vooral groot belang aan de eigen identiteit als Kirgiziër.

‘Wanneer ik in het Russisch schrijf voel ik me steeds verder verwijderd van mijn eigen identiteit.’

‘Ik begon muziek te schrijven in het Kirgizisch, niet in het Russisch. Wanneer ik in het Russisch schrijf, voel ik me steeds verder verwijderd van mijn eigen identiteit. Taal is wat mij verbindt met mijn volk en mijn geschiedenis.’

Met de Russen die ze in haar stad ontmoette sinds de oorlog uitbrak, ging ze wel het gesprek aan. ‘Ik probeerde begrip voor hen te hebben, echt waar. Maar het werden frustrerende gesprekken en ik heb het opgegeven. Het is niet omdat ze Poetin niet steunen dat hen dat van alles vrijpleit. Ze zien niet hoe hun attitude de oorlog heeft mogelijk gemaakt.’

Ze geeft het voorbeeld van een Russische blogger die grote verontwaardiging veroorzaakte door zijn kritiek op ‘de lage levensstandaard en slechte faciliteiten’ in Kirgizië. Op Instagram postte hij een bericht: wie naar Kirgizië komt, moet behandeld worden als klanten. ‘Omdat ze geld komen uitgeven. Als klant heb ik alle recht om ontevreden te zijn over de dienstverlening, het milieu, het vervoer, de architectuur. Kritiek op Kirgizië is geen poging om het land te beledigen, maar een geschenk.’

Dergelijke retoriek — Russen die geschenken geven aan andere landen — keert veelvuldig terug in een imperialistische mentaliteit. Ook de Sovjets zagen hun overheersing als het brengen van geschenken aan de onderontwikkelde bevolking, in de vorm van Russische taal, literatuur, muziek, onderwijs, architectuur, politiek en kunst.

En dat gedachtegoed bestaat nog steeds. ‘Ze gedragen zich alsof ze gasten zijn, toeristen. Ze noemen zichzelf relokanti, “verhuizers”. Maar ze zijn migranten, vluchtelingen. Geef dat dan ook toe. Als je wegrent van iets, ben je geen toerist.’

Voor een jongere generatie Kirgiziërs, die opgroeide na de val van Sovjet-Unie, wordt die Russische mentaliteit nu van heel nabij zichtbaar. ‘Veel Kirgiziërs spreken alleen Russisch, dat was altijd normaal. Maar nu proberen ze Kirgizisch te leren. Mensen raken geïnteresseerd in de geschiedenis en zoeken zelf uit wat vroeger is gebeurd.’

Al geeft de actrice ook toe dat er veel landgenoten zijn die hier niet om geven. ‘Niet dat ze Poetin steunen, maar ze hebben gewoon te veel op hun bord om erover na te denken. Ik heb tijd om boeken te lezen en erover na te denken, maar dat geldt niet voor de meeste mensen.’

Onbesproken geschiedenis

Kirgizië is vooral om economische redenen sterk afhankelijk van Moskou. 1,2 miljoen van de 8 miljoen Kirgiziërs werken in Rusland. De Kirgizische economie is sterk afhankelijk van het geld dat arbeidsmigranten terugsturen naar hun families. Deze remittances maken ongeveer 30% van het bruto binnenlands product uit.

Het levert Poetin veel macht op tegenover zijn Kirgizische ambtsgenoot. Toen in het Kirgizische parlement in april werd voorgesteld om het Cyrillische alfabet naar het Latijnse te veranderden, stopte Rusland de import van melk uit Kirgizië, bij wijze van terechtwijzing.

Ook eind 2022, toen het voorstel kwam om Russische straatnamen aan te passen, volgden woedende reacties in het Russische parlement. ‘Zo begon het ook in Oekraïne’, reageerde de Russische politica Svetlana Zhurova in een radio-uitzending. ‘Ze willen de Russische taal eruit persen, Bisjkek derussificeren. Zulke processen moeten zo snel mogelijk worden gestopt.’

De 24-jarige Asel Rashidova woonde en werkte een tijd in Moskou, maar keerde terug naar Bisjkek sinds de oorlog uitbrak. Ze getuigt over hoe migranten uit Centraal-Azië behandeld worden in Rusland.

‘Ik schreef mijn scriptie voor mijn studie journalistiek over de representatie van Kirgizische migranten in de Russische media. Het was vreselijk, vol stereotypen: van ongeschoolde mensen die alleen in de bouw of schoonmaaksector werken, moslims die als terroristen of criminelen worden voorgesteld of mannen die alle mooie Russische meisjes komen verkrachten.’

In Moskou werkte Rashidova in een afdeling voor inclusieve programma’s van een museum. Terug in Kirgizië werkt ze voor Esimde, een discussieplatform dat onbesproken zaken uit het verleden bespreekbaar wil maken en “blanco” pagina’s uit de geschiedenis wil invullen. ‘Ik geef veel om dit onderwerp en merk dat dit in mijn vriendenkring vaak ter sprake komt. Al zal dat ook wel de bubbel zijn waarin ik me bevind.’

‘We proberen het verleden te herinneren dat in de Sovjettijd is vergeten, met onze taal en cultuur.’

Al zes jaar bestaat Esimde. Maar voor de oorlog werd nooit het woord “dekolonialisatie” gebruikt. ‘Sinds de oorlog wordt het benoemd. We proberen het verleden te herinneren dat in de Sovjettijd is vergeten, met onze taal en cultuur.’

Voor de oorlog nog dook de organisatie in de stadsarchieven van Cherson. Ze deed onderzoek naar de politieke repressie en deportatie van Kirgiziërs naar Oekraïne, zoals het theaterpersonage Bakir en zijn familie, in de jaren ‘30.

‘Ik ben zo blij dat mijn collega’s dat deden, want die archieven zijn nu vernield door de Russen.’ Zonder de historische bewijsstukken, kan de geschiedenis makkelijk gemanipuleerd worden, gaat Rashidova verder. ‘Dan kan Rusland beweren dat Cherson altijd een Russische stad geweest is.’

Tijdens de bijna 200 jaar durende Russische overheersing van Kirgizië werd het Arabische alfabet eerst vervangen door het Latijnse alfabet, vervolgens door het Cyrillische. Het Russisch werd daarbij de voertaal. Ook vrijwel alle moskeeën werden gesloten tijdens de Sovjetperiode. De Sovjetleiders zuiverden inheemse leiders en de intelligentsia.

Het veelal nomadische volk werd gedwongen tot collectivisatie: alle privébezit werd gemeenschappelijk. Dat de lokale cultuur aan de hand van propaganda gereduceerd werd tot iets “achterlijk”, toonde eerder onderzoek naar de Sovjetgeschiedenis van Centraal-Azië aan.

‘Maar vandaag wordt geloofd dat de Sovjetmacht de verlichting bracht, dat er voordien niets was’, aldus Rashidova. Centraal-Azië zou voor de Russische overheersing een barbaarse woestenij geweest zijn, waar een primitief volk op onbeschaafde wijze leefde.

Strategische diplomatie

Het uiteenvallen van de Sovjet-Unie betekende voor Kirgizië onafhankelijkheid, maar ook chaos. Van de ene op de andere dag viel het centrale bestuur van Moskou weg. Het ging van communisme en onderdrukking naar kapitalisme en vrijheid in één dag. Om triviale zaken zoals identiteit en cultuur gaf niemand op dat moment iets. Overleven was prioriteit nummer één.

Vandaag is dat anders, ‘al zijn we nog steeds een arm en onderontwikkeld land’, zegt Rashidova. Daarom kan de identiteitskwestie velen niets schelen. ‘Hou je liever bezig met de economie, werkgelegenheid en ecologische problemen, klinkt het. “Wat maakt het uit hoe onze straten heten? Zal mijn leven beter zijn als de Leninstraat hernoemd wordt?”’ Daardoor blijft het voorlopig bij eerste stappen in een dekolonisatieproces en blijft grootschalige verandering voorlopig uit.’

In theorie is het land dan wel onafhankelijk, in de praktijk moet de president vooral een knap staaltje strategische diplomatie voor de dag leggen: banden onderhouden met het Westen en tegelijk Rusland en China te vriend houden. Kirgizië steunt zwaar op investeringen die grootmachten willen doen, om zijn economie draaiende te houden.

Op 9 mei, wanneer de dag van de overwinning gevierd wordt, werd dit jaar besloten dat Rusland militaire infrastructuur in Kirgizië zal ontwikkelen. Het zal een luchtverdedigingssysteem plaatsen en 9 nieuwe scholen bouwen, waar — uiteraard — in het Russisch lesgegeven zal worden.

In het parlement wordt een wet doorgeduwd om de activiteiten van ngo’s die buitenlandse financiering ontvangen aan banden te leggen. Deze wet, de foreign agents law, is nagenoeg dezelfde als de beruchte wet die Rusland in 2012 doorvoerde. ‘Deze ngo’s steunen de vijanden van ons land en ageren voor prowesters beleid’, verdedigt één van de Kirgizische parlementariërs het voorstel.

Kantelpunt

Niet alleen ngo’s, ook onafhankelijke media die buitenlandse steun ontvangen worden door deze wet getroffen. De 25-jarige Aizirek Almazbek werkt voor Kloop, één van de laatste onafhankelijk media in Kirgizië, en geeft aan dat het steeds moeilijker werken wordt.

‘Het is absurd dat je in dit land eerst Russisch moet spreken voor je Engels kan leren.’

Voor Kloop leidt ze de dekolonisatieprogramma’s. ‘We vinden dat essentieel. Daarom geven we bijvoorbeeld ook Engelse taalles in het Kirgizisch in plaats van het Russisch. Het is absurd dat je in dit land eerst Russisch moet spreken voor je Engels kan leren. Om andere denkwijzen te hanteren en nieuwsperspectieven te krijgen, moeten we in andere talen kunnen spreken.’

De oorlog in Oekraïne was voor Almazbek een kantelpunt. Sindsdien gingen vriendschappen verloren omwille van steun voor de oorlog, en Almazbek zag familieruzies ontstaan door uiteenlopende standpunten over Rusland. ‘Ik zag alles in een ander perspectief. Voor de oorlog besefte ik veel nog niet. Ik dacht dat de wereld zo was.’

Ze kwam tot het besef dat het koloniale gedachtegoed nog steeds bestaat, zegt ze. ‘Vooral in taal, maar ook infrastructuur, hoe we iets doen, hoe we elkaar behandelen en hoe we over zaken nadenken. Elk detail van het leven, elk gesprek met andere mensen, onze literatuur. Nu wordt alles dekolonisatie.’

Dit artikel is tot stand gekomen met steun van het Postcode Loterij Fonds van Free Press Unlimited en het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten (www.fondsbjp.nl).