De erfenis van Dom Tómas Balduino

Ik overnacht bij Lisbeth Oliveira in Goiânia. We ontbijten met tapioca. ‘s Avonds: avondmaal in een Tapiocaria in Goiás Velho. Het zegt iets over wat de laatste jaren leeft: de terugkeer naar voedsel van eigen bodem: maniok, sinds de jaren ‘60 van de twintigste eeuw, overruled door tarwe vanuit de Verenigde Staten (met het  ‘Food for Peace’-programma sinds 1955), Argentinië en Europa. Door deze strategie werd de smaak van heel wat volkeren veranderd en werden ze afhankelijk gemaakt van tarwe-import. Zou er een verband zijn met de eigenaardigheid dat Brussel vol zit met mensen uit Goiânia en Überlandândia?

Van metropool Rio naar binnenland Goiás

Bij aankomst word ik uitgenodigd voor de radio ‘13 de maio/13e mei’ (bevrijdingsdag van de Braziliaanse slaven). De organisatie ligt in handen van de CPT (Comissão Pastoral da Terra) en Diogo Souza, een jonge, enthousiaste professor. Wervel kent Diogo van onze rondleiding vorig jaar in Rio de Janeiro. Hij werd nu geselecteerd uit 124 kandidaten om de leerstoel op te nemen van ‘Agroecologia’ in het Intituto Federal, Goiás Velho. Sinds vijf jaar werd het nieuwe instituut opgericht, al was Goiás in de 19e eeuw de bakermat van de eerste technische landbouwschool.

Het is hier een totaal andere realiteit dan de grootstad Rio, waar hij met projecten van stadslandbouw bezig was. Hij emigreerde met zijn vriend en is er bijzonder gelukkig. Ook op het vlak van relaties is Brazilië de laatste jaren veranderd. De houding tegenover homostellen is opener geworden, al dreigt er gevaar vanuit de  conservatieve bíblia-hoek in de straten en in het parlement parlement. Maar Diogo vertelt over een interessante evolutie. Binnen die evangelische kerken beginnen jongeren op te komen voor het aanvaarden van homorelaties. Zo stapten ze onlangs op in de gay-parade van Rio de Janeiro met een eigen vlag.

Criminaliseren van sociale bewegingen

We komen aan de Chácara do bispo, de voormalige woonplaats van de plaatselijke bisschop in het koloniale stadje van de 18e eeuw. Ik val midden in een bezinningsdag van de priesters van het bisdom. Blijkt meteen dat Dom Eugênio Rixen, een bisschop uit Duitstalig België (uit Kelmis), de ‘optie voor de armen’ van zijn voorganger voortzet. (Zie het boekje ‘Zink’ van David Van Reybrouck. Op 26 juni 2016 zal het tweehonderd jaar geleden zijn dat ‘neutraal Moresnet’, ee ministaatje aan de rand van België, ontstond. Van Reybrouck brengt deze geschiedenis via het bijzondere verhaal van Dom Rixen’s vader.)

 Criminelen namen het beleid over en criminaliseren vervolgens armen en sociale bewegingen.

Tijdens het middaggebed brengt Dom Eugênio binnen dat de leider José Valdir Misnerovicz van de landlozenbeweging MST is opgepakt. De beweging bezet een stuk grond. De fazendeiro liet zijn landarbeiders koeien doden om dan daar MST van te beschuldigen. De man werd tijdens het lesgeven in Veranópolis (Rio Grande do Sul) ingerekend en zál boeten.

De bisschop sprak er met de gouverneur over, maar die zei laconiek dat de (omgekochte) rechters volledig aan de kant van de fazendeiros staan. Ze schuiven hen veel geld toe. ‘Wat nu weer gebeurt’, stelt hij, ‘kadert in de criminalisering van de sociale bewegingen.’ Het is een concreet voorbeeld van hoe de zeden veranderen, na het onttronen van Dilma als president. Criminelen namen het beleid over en criminaliseren vervolgens armen en sociale bewegingen.

Dominicanen in dienst van de gerechtigheid

Meteen is de toon gezet: Dom Eugênio en zijn bisdom blijven de kaart trekken van de ‘reforma agrária’ (landhervorming) en van verzet tegen onrecht. Dom Tómas is hier in de streek een icoon. Hij stierf anno 2014 op 92-jarige leeftijd. Hij bleef zich vastberaden tot het eind inzetten voor gerechtigheid. Het is een optie van heel wat dominicanen. Denk maar aan Frei Betto, een andere – nog levende – icoon.

De oudste Dominicaan ziet er uit alsof hij weggelopen is van de ‘Wanted’-posters met de gezochte Jezus van Nazareth-tekening.

Er zijn ontmoetingen en toespraken gepland bij het Instituto Federal in de Universidade Federal en met de cel agroecologie in de Universidade Estadual. Interessant is om in deze deelstatelijke universiteit Frei Paulo nog eens te ontmoeten. Weer een sterke dominicanenfiguur. Hij is er directeur. Een negro. Je kan je het beeld in Europa niet voorstellen: een zwarte dominikaan in rasta-outfit.

Wat later ontmoet ik de oudste dominicaan van hun plaatselijke gemeenschap. Een man met bijzonder lang haar en baard, alsof hij weggelopen is van de ‘Wanted’-posters met de gezochte Jezus van Nazareth-tekening. Laat ons zeggen dat hier heel wat markante figuren samenscholen.

Cultureel centrum van de Hoop

Ongepland nemen Diogo en een professora van de Instituto Federal mij mee naar de ‘Vila Esperança’. De poort van deze ‘Wijk van de hoop’ was me al dikwijls opgevallen. Tenslotte ligt het pal tegenover het voormalige Benedictijnerklooster. Ook hier weer hetzelfde sterke verhaal: de benedictijnen met Filip Ledett en Marcelo Barros zorgden er mee voor dat Goiás in Brazilië het bisdom is met de meeste assentamentos (eerst bezette grond in accampamentos; nadien herverdeelde grond).

De poort gaat open en een sprookjesland lijkt zich te openen. Het ís geen sprookje, maar een paradijs waar kinderen, jongeren en volwassenen hun wortels kunnen opzoeken als afrodescendents, traditionele volkeren en Europa, de binnenvaller. Het was een voormalige vuilhoop, die door vele vrijwilligers werd omgezet in een plek waar kinderen spelenderwijs, met kunst en cultuur hun identiteit kunnen opbouwen.

Regelmatig worden de grootouders daarbij betrokken. Kwestie van de herinnering en het dikwijls verloren erfgoed te herontdekken en door te geven.

Mensen als een Marcelo Barros, katholiek benedictijn, bevrijdingstheoloog én opgenomen in de Candomblé-gemeenschap (één van de afro-religies), steunen het project. Het Espaço Cultural Vila Esperança stichtte in haar schoot ook de Escola Pluricultural Odé Kayodê, een pluriculturele school. De pedagogische aanpak staat haaks op wat de overheden onder onderwijs verstaan. Ze worden dus niet als school erkend en financieel ondersteund.

Koeien, teken en kippen

Een medewerker van de CPT brengt me tenslotte naar twee families in één van de vele assentamentos. Ze bouwen hun bedrijf op een agroecologisch manier uit. Daar hoort herstel van het landschap bij, want de fazendeiro ontboste alles tot aan de rivier.

Wat eens de diverse Cerrado was, is nu vooral weiland voor wat melkkoeien.

Wat eens de diverse Cerrado was, is nu vooral weiland voor wat melkkoeien. De vrouwen komen wekelijks samen om de opgestarte bijeenteelt verder uit te bouwen. Grootschalige appelsien-monocultuur met veel gif speelt hen daarin parten. Het is nog een lange weg te gaan.

Het ontbreekt aan bewustwording om tot radicale verandering te komen, want ook deze familiale boeren weten niet meer hoe je een economie kan opbouwen vanuit de vruchtenrijkdom van de Cerrado. De (agro)biodiversiteit komt maar met veel inspanning terug.

Tijdens de koffie zie ik een interessant tafereel. Daar de boerderij op agroecologie gestoeld is, worden de koeien niet chemisch behandeld. Ik zie een koe zich in de schaduw van een boom parkeren. Kippen beginnen haar langs alle kanten te pikken. Ze laat dit geduldig begaan, want ze weet dat de kippen de teken uit haar vacht halen. Het is een beeld dat je soms op TV kan zien: vogels die op neushoorns en andere zoogdieren zitten te pikken. Kippen had ik het nog nooit zien doen. Het beeld van de koeien die zich in Europa gewillig door de robot laten melken, komt in me op. De koe stapt in een box en wacht; hier staat ze in het lommer van een boom met kippen.

Neemtree

Mijn opmerking over het kip-teek-koe-beeld brengt ons bij de Neemtree. Deze boom, die in India al duizenden jaren gekend is om zijn vele kwaliteiten, is nu ook hier en daar in Brazilië te vinden. Deze mensen gaan ze nu binnenkort aanplanten. Als je het loof met het nodige zout aan de koeien geeft, verdwijnen op termijn ook de teken. Het is één van de vele toepassingen van Neem.

Vandana Shiva en Magda Aelvoet, indertijd in de hoedanigheid van europarlamentair, hebben jarenlang geprocedeerd tegen een multinational die deze wondere boom wilde patenteren. Na meer dan tien jaar hebben ze indertijd de strijd gewonnen. Het was een mijlpaal in de wereldwijde strijd tegen het patenteren van levende organismen.

Het is weer van ‘Sojafazendas, suikerrietwoestijnen, megarunderbedrijven, katoenplantages, sproeivliegtuigen: dàt hebben we nodig. Dàt is ontwikkeling.’

Dom Tómas leeft hier in tal van projecten verder. Het was ook dezelfde Balduino die opriep om de strijd voor het redden van wat rest aan Cerrado te internationaliseren. Zo kwam het op Wervels agenda en in Europa terecht.

Om wat hier leeft verder te voeden, wordt momenteel een Dom Tomásarchief en -memorial opgericht. Om niet te vergeten. Dezelfde vastberadenheid die deze man rechtop deed staan, zal in de komende tijd nodig zijn.

De coup van de 3-b’s-regering (bala-boi-bíblia/oorlog-rund en agronegócio- bijbel van de fundamentalistische kerken) wil van al die ‘armoezaaiers’ af. Het is weer van ‘Sojafazendas, suikerrietwoestijnen, megarunderbedrijven, katoenplantages, sproeivliegtuigen: dàt hebben we nodig. Dàt is ontwikkeling.’