Vrijgelaten Baskische Jaione: ‘Ik wil zo snel mogelijk naar Gent terug’

De 65-jarige Baskische Jaione is plots weer vrij, na drie jaar voorhechtenis in een Spaanse cel met uitzicht op een straf van dertig jaar. Haar Gentse vrienden kunnen niet wachten om haar thuis te verwelkomen, al is dat nog niet meteen mogelijk. Intussen wekt de nieuwe regering-Sánchez hoop op een menselijker behandeling van ETA-gevangenen.

In alle discretie verliet de 65-jarige Maria Natividad Jauregui Espina op donderdag 2 november de vrouwengevangenis van Alcalá Meco nabij Madrid. Net geen drie jaar had ze er in voorhechtenis opgesloten gezeten.

Jaione, zoals ze met haar Baskische naam heet, werd verdacht van de moord op luitenant-kolonel Ramón Romeo in 1981. Als lid van het Vizcaya-commando van de toenmalige Baskische afscheidingsbeweging ETA zou ze het fatale salvo op de officier van de Guardia Civil hebben gelost. Zelf heeft ze altijd iedere betrokkenheid ontkend.

Haar uitlevering door ons land aan Spanje was eind november 2020 wel groot nieuws. Veertig jaar lang wist Jaione uit de greep van de Spaanse justitie blijven. Via Frankrijk vluchtte ze naar Mexico, waar ze als begaafde kokkin jarenlang een eigen restaurant uitbaatte. Toen daar de grond onder haar voeten te heet werd, vluchtte ze in 2003 naar ons land, waar ze door sympathisanten van de Baskische zaak werd opgevangen.

In Gent bouwde ze een nieuw leven op. Ze was in ons land ingeschreven in het bevolkingsregister, werkte als chef-kok in een hotel-restaurant en luisterde recepties op met haar culinaire kunsten en innemende persoonlijkheid, eigenschappen die haar een uitgebreide vriendenkring opleverden.

In 2013 haalde haar verleden haar opnieuw in. Spanje deed een eerste poging om haar te doen uitleveren, maar die kon op het nippertje worden afgeblokt. Jaione belandde weliswaar enkele weken in een cel in de Nieuwe Wandeling, maar haar Belgische advocaat Paul Bekaert slaagde er twee keer in een Europees overleveringsverzoek door de Kamer van Inbeschuldigingstelling te laten vernietigen.

Het proces zal er wellicht nooit komen. Begin november besliste de rechter dat de zaak Ramón Romeo verjaard is.

Maar de hardnekkigheid van de Spaanse justitie en de nabestaanden van ETA-slachtoffers is legendarisch. Na een lange procedureslag voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) werd ons land veroordeeld wegens obstructie van rechtspleging, en daarmee sprong het licht voor de uitlevering op groen. Eind november 2020 werd Jaione onder politie-escorte op een vlucht naar Madrid gezet om er in Alcalá Meco haar proces af te wachten, terwijl haar een straf van dertig jaar boven het hoofd hing.

Dat proces zal er wellicht nooit komen. Begin november besliste de rechter in eerste aanleg in een verrassende uitspraak dat de zaak Ramón Romeo verjaard is. Jaione moest onmiddellijk in vrijheid worden gesteld. Daar hingen weliswaar enkele voorwaarden aan vast, die gelden zolang er geen uitspraak in beroep is gevallen. Zo mag Jaione Spanje niet verlaten en moet ze zich maandelijks bij de rechtbank aanmelden.

Nieuwe Spaanse regering

De onverhoopte beslissing tot vrijlating van Jaione valt op een interessant moment in de Spaanse politiek. De socialistische premier Pedro Sánchez (PSOE) verzekerde zich van een nieuwe termijn als leider van een linkse regering. Die kwam slechts moeizaam tot stand, doordat Sanchez een pact over gedoogsteun kon sluiten met nationalistische partijen in Catalonië en Baskenland.

De Spaanse politiek en samenleving zijn verdeeld over de toegevingen die Sanchez daarvoor moest doen, vooral wat betreft de Catalaanse leider Carles Puigdemont, die in België in ballingschap vertoeft. De controverse draait rond de aangekondigde amnestiewet, een complex wetgevend initiatief dat een einde moet maken aan de strafrechtelijke vervolging van Catalaanse politici en activisten die betrokken waren bij het gefnuikte onafhankelijkheidsreferendum van 1 oktober 2017.

De oppositie, meer bepaald de conservatieve Partido Popular en het extreemrechtse Vox, heeft al aangekondigd dat ze alles uit de kast zal halen om de amnestiewet te torpederen. Niet alleen in het parlement, waar de besprekingen over de wet deze week begonnen zijn. De voorbije weken vonden in Madrid en verschillende andere steden woelige betogingen tegen de amnestiewet plaats.

Nieuwe wetgeving moet voorkomen dat politieke conflicten worden uitbesteed aan procureurs en rechters die er het strafwetboek op los laten.

Precies om een herhaling van de Catalaanse crisis te vermijden, beloofde premier Sánchez tijdens de delicate regeringsonderhandelingen om werk te maken van wat in de Spaanse politiek jargon desjudicialización heet. Nieuwe wetgeving, die moet voorkomen dat politieke conflicten zoals het Catalaanse onafhankelijkheidsstreven worden uitbesteed aan procureurs en rechters die er het strafwetboek op los laten.

Zo hopen de linkse regering en haar nationalistische gedoogpartners te vermijden dat in de toekomst nog verkozen politici achter de tralies belanden, zoals in Catalonië gebeurde na het referendum van 1 oktober 2017.

Extra streng voor ETA-veroordeelden

Ook de Baskische partijen Bildu en PNV, die de nieuwe regering-Sanchez steunen, legden een verlanglijstje op tafel. Vooral het linkse Bildu, een partij met heel wat oud-ETA-leden in haar rangen, is erop gebrand een einde te maken aan het ‘uitzonderingsregime’ voor veroordeelde ETA-leden.

Gedetineerden zweten hun straf zo dicht mogelijk bij huis en familie uit, dat is ook in het Spaanse rechtssysteem de algemene regel. Maar voor ETA-gevangenen gold daarop decennialang een uitzondering. Vaak verdwenen ze in hoogbeveiligde gevangenissen vele honderden kilometers ver van Baskenland: in Andalusië (Zuid-Spanje) of nog verder, aan de Marokkaanse kust in de Spaanse enclaves Ceuta of Melilla.

Veel Basken ervoeren het uitzonderingsregime als een collectieve strafmaatregel, die vooral de families van de gevangenen trof.

Intussen zitten alle ETA-veroordeelden toch in Baskenland opgesloten. Dat was een eis van de Baskische partijen die ook de vorige regering Sánchez gedoogsteun verleenden. Maar andere aspecten van het uitzonderingsregime bleven wel in voege: ETA-verdachten blijven onderworpen aan een uitzonderingsrechtbank die draconische straffen oplegt, zonder kans op voorwaardelijke invrijheidstelling.

Kan Jaiones herwonnen vrijheid in dit licht worden gezien? ‘Nee’, zegt haar Spaanse advocaat Alfonso Zenon. ‘Het is de autonome beslissing van een onafhankelijke rechter die heeft vastgesteld dat de zaak verjaard is, precies wat wij al jarenlang betogen.’

Toch is Zenon, serieel verdediger van ETA-beklaagden, hoopvol. ‘Het is absoluut noodzakelijk dat het uitzonderingsregime voor Baskische gevangenen nog tijdens deze legislatuur wordt afgeschaft. Dat is blijkbaar de bedoeling, maar je moet het altijd eerst zien om het geloven.’

‘De regering zal rekening moeten houden met de rechterlijke macht, en die is in Spanje erg gepolitiseerd en conservatief.’

Voorzichtig optimisme is ook wat we bij Sare vernemen, een organisatie die sinds 2014 opkomt voor ETA-gevangenen en hun families. ‘Het beëindigen van het uitzonderingsregime zal via het parlement, de Cortes Generales, moeten gebeuren’, zegt woordvoerder Joseba Azkarraga.

‘Er moet een meerderheid worden gevonden om een reeks wetten te wijzigen die in de loop der jaren ad hoc, specifiek gericht tegen de ETA, werden aangenomen’, verduidelijkt hij. ‘Dat had al veel eerder gebeurd moeten zijn, want het is intussen twaalf jaar geleden dat de ETA de gewapende strijd heeft stopgezet.’

Het mag dan een kwestie van de wetgevende macht zijn, er wordt wel naar de regering-Sánchez gekeken om het initiatief te nemen. ‘Ik geloof wel dat die het meent met haar plannen om een einde aan te maken aan de judicialización’, aan de juridisering van politieke conflicten, zegt Azkarraga. ‘Maar het is nog geen gewonnen zaak. De regering zal rekening moeten houden met de rechterlijke macht, en die is in Spanje erg gepolitiseerd en conservatief.’

Terug naar Gent?

Praten met journalisten is op het randje van de voorwaarden die haar opgelegd zijn, maar Jaione laat zich gewillig over de streep trekken wanneer we haar bellen in San Sebastián (Donostia), waar ze bij familie verblijft.

‘Drie jaar voorwaardelijk,’ moppert ze, ‘dat verwacht je niet in een rechtsstaat, maar in landen zoals Pakistan of Iran. Toegegeven, ik was zelf verrast door deze wending. Mijn advocaat had de verjaring al een paar keer eerder opgeworpen, telkens zonder resultaat’.

‘Ik wil zo snel mogelijk terug naar Gent’, zegt Jaione aan de telefoon. ‘We hebben beroep aangetekend tegen het reisverbod en de andere beperkende voorwaarden.’ Toch ziet het ernaar uit dat ze geduld zal moeten oefenen. Nadat haar eerste beroep op 22 november werd verworpen, ligt de zaak vandaag bij het Grondwettelijk Hof.

De termijn is niet bekend. Maar de procedure speelt zich hoe dan ook af tegen de achtergrond van het beroep ten gronde dat het openbaar ministerie en de nabestaanden van Ramón Romeo aantekenden tegen de verjaringsbeslissing. De uitspraak daarover van het Spaanse Hooggerechtshof, de hoogste rechtbank van de Spaanse rechterlijke macht, zal nog minstens een jaar op zich laten wachten.

Haar vrijheidsberoving noemt Jaione een nachtmerrie. Ze zat opgesloten met junks, moordenaars en, in haar eigen woorden, tutti quanti. 'Maar ik heb er het beste van gemaakt’, zegt ze. ‘Ik volgde universitair afstandsonderwijs en gaf zelf Franse les aan mijn medegevangenen.’

Utopie

De audiodocumentaire Une utopie, un mensonge, een afstudeerproject van RITCS-studente Pauline Augustyn, werd ingeblikt in 2022, lang voor er sprake was van de plotse vrijlating begin november. Hij levert meer details over haar onverwoestbare levenslust achter de tralies. Haar cel groeide snel uit tot de zoete inval, met Jaione als barista die de beste koffie van de gevangenis serveerde. Cipiers, vol lof over haar heilzame invloed op het leefklimaat, zagen haar ongaarne vertrekken.

Maar de audiodocumentaire biedt veel meer: Jaione blikt erin terug op de context waarin ze zich eind jaren ‘70 van de vorige eeuw bij de ETA aansloot. Op de klappen die ze op school kreeg als dochter van een Baskische nationalist die het op de speelplaats waagde om Euskera, Baskisch, te spreken. Maar ook op de woedeaanvallen van diezelfde vader wanneer ze zich thuis toch in het Spaans uitdrukte.

Op de wegversperringen ook, waarbij de Guardia Civil niet zuinig was met vuistslagen voor al wie zijn Baskische identiteit niet kon of wilde verbergen.

Spanje eind jaren ‘70 was een getraumatiseerde samenleving in een overgangsfase, die nog altijd gekenmerkt werd door geweld.

Het waren woelige en verwarrende tijden voor pubers in Baskenland. Na de dood van dictator Francisco Franco in 1975 begon in Spanje een moeizaam democratiseringsproces. Nergens vorderde dat trager dan in Baskenland, dat onder de dictatuur de facto militair werd bezet.

Spanjekenners Ruddy Doom en Vincent Scheltiens schetsen in de audiodocumentaire een beeld van een getraumatiseerde samenleving in een overgangsfase. Een samenleving die nog altijd gekenmerkt werd door geweld tussen de alomtegenwoordige Guardia Civil (die sterk geassocieerd werd met het Franco-regime) en de steeds driester opererende ETA.

Het was in die context dat Jaione een schriftelijke uitnodiging kreeg van de ETA om zich voor de separatistische zaak in te zetten. Er werd haar een groots en meeslepend leven voorspeld. Misschien zou ze sterven of in de gevangenis belanden, maar bij het pakket hoorden ook onvoorwaardelijke kameraadschap en liefde van de Baskische natie. Ze was achttien en voelde zich uitverkoren.

Doom en Scheltiens delen, los van elkaar, dezelfde analyse: in de periode eind jaren ‘70, begin jaren ‘80 begon de legitimiteit van de ETA af te bladderen. Het verzet tegen een brutale dictatuur evolueerde naar terreur tegen een imperfecte maar langzaam groeiende democratie.

Gematigde elementen binnen de ETA scheurden zich af en kozen voor een politieke strijd. De achterblijvers waren radicalen die geweld als de enige weg vooruit zagen, met als wenkend perspectief een onafhankelijke staat. Die zou bij voorkeur ook de Spaanse provincie Navarra en Frans Baskenland omvatten.

Zou de piepjonge vrouw dat brede plaatje hebben gezien? Feit is dat Jaione voor de radicale vleugel koos. C’était une utopie, un mensonge, een utopie en een leugen, vertelde ze Augustyn, die daarmee meteen een titel voor haar documentaire te pakken had.

Solidariteit in Gent

Niet enkel Jaione zelf kijkt met ongeduld uit naar haar mogelijke terugkeer naar België. Gentse vrienden verenigden zich na haar uitlevering in de actiegroep We Love Jaione. ‘Ik kende haar op het moment van haar arrestatie nog maar een jaar of twee’, zegt bezielster Lieve Bosmans. ‘Ze was mijn buurvrouw in ons gemeenschappelijk woonerf in hartje Gent.’

‘Het was onmogelijk om Jaione niet aardig te vinden, zo’n genereuze, warme vrouw’, vertelt Bosmans. ‘Alleen al met haar kookkunst kon ze iedereen voor zich innemen. Haar arrestatie was voor iedereen een schok. De actiegroep was een spontane reactie. Er zitten juristen, docenten en ondernemers in, allemaal vrienden die zich zorgen maakten over haar lot.’

De groep ging betogen voor de gevangenis om haar vrij te krijgen. ‘Helaas tevergeefs. Na haar uitlevering hebben we er alles aan gedaan om haar te ondersteunen. We telefoneerden, schreven brieven en kaarten, bijna maandelijks reisde iemand naar Madrid om haar te bezoeken.’

We Love Jaione probeert haar situatie te documenteren en bekend te maken, ook bij Vlaamse politici. ‘Toegegeven, dat lobbywerk had weinig succes’, zegt Bosmans. ‘Alleen Joris Vandenbroucke, Vooruit-kamerlid voor Gent, heeft wel eens een parlementaire vraag gesteld, maar daar is het bij gebleven.’

Bosmans wist wel van de juridische sores, tenslotte stond Jaione al in 2013 op een zucht van een uitlevering. ‘Ze verzweeg het niet, maar bleef er vaag over’, zegt Bosmans. ‘Zelf wil ik me niet uitspreken over schuld of onschuld. Je moet de context kennen, veertig jaar is echt lang geleden. Misschien zou ik als achttienjarige in Baskenland wel dezelfde beslissingen genomen hebben.’

‘Hoe dan ook, we hopen haar zo snel mogelijk in Gent te verwelkomen. Haar appartement wordt tijdelijk bewoond, maar alle meubels, het servies en andere keukenspullen zijn gebleven. Ze kan er zo weer intrekken.’