Terugkeer Keniaanse vluchtelingen hapert

Bij het geweld rond de jaarwisseling verloren 1500 Kenianen het leven; ongeveer 600.000 mensen verlieten hun huizen. Vier maanden later waren er daarvan nog altijd 140.000 op de dool. De in mei gelanceerde Operatie Rudi Nyumbani (‘Terugkeer’) is de grootste uitdaging voor de coalitieregering die alle Kenianen weer moet leren samen te leven. Tot voor kort hield de regering vol dat de terugkeer van de vluchtelingen naar wens verliep. Maar na een bezoek aan enkele vluchtelingenkampen eerder deze maand gaf een verbaasde vicepremier Uhuru Kenyatta toe dat er “nog duizenden mensen” geen perspectief hebben.
De meeste oorspronkelijke vluchtelingenkampen zijn gesloten, en de regering nam voor het gemak aan dat alle bewoners weer thuis waren. Maar veel vluchtelingen zijn te bang om terug te keren. Ze leven nu in voorlopige transitkampen of hebben onderdak gevonden bij familie of stamgenoten. De schaarse terugkeerders botsen op afwijzing en soms regelrechte vijandigheid bij hun dorpsgenoten.

Onbetrouwbare lijsten

Dat de operatie mank loopt, was al duidelijk geworden toen een vijfduizendtal ontheemden op 3 september in Molo een ceremonie op stelten zette waarmee de regering een compensatieregeling bekend wilde maken. Molo ligt in de Riftvallei, de regio waar het geweld begin dit jaar het hoogst oplaaide. Volgens de vluchtelingen ontbraken er honderden namen op de lijsten waarmee de regering kwam aanzetten. Ze waren ook kwaad omdat de vergoedingen zo lang op zich hadden laten wachten. Nu worden er nieuwe lijsten gemaakt.
Op 9 september bezetten ontevreden vluchtelingen de snelweg tussen Eldoret, een stad in de Riftvallei en Nairobi. Ook hier draaide het protest rond de onbetrouwbare lijsten met begunstigden en de betalingsachterstand. Tientallen mensen raakten gewond toen de politie de weg weer vrij maakte.
Eind vorige week slaagde de Keniaanse overheid er niet in een groot vluchtelingenkamp bij Eldoret te ontruimen. In dat kamp alleen al verblijven nog 10.000 vluchtelingen.

Gebrek aan planning

De regering heeft geen oog voor de problemen van de vluchtelingen, zegt Keffa Magenyi, de nationale coördinator van het Keniaanse Netwerk van Ontheemden. “Operatie Rudi Nyumbani gaat ervan uit dat de vluchtelingen moeten terugkeren naar hun eigen huizen en akkers, eerder dan ergens anders hervestigd te worden. Dat ligt in de lijn van het verzoeningsproces. Maar er is een totaal gebrek aan planning en coördinatie, en er wordt nauwelijks overlegd met de vluchtelingen.”
Magenyi is zelf ook ontheemd. Sinds 1993 moest zijn familie al vier keer op de vlucht voor het politieke geweld in de Riftvallei. Zij zijn ook nog niet geholpen door operatie Rudi Nyumbani.
“Er worden geen gegevens bijgehouden”, klaagt Magenyi. “Waar komen de vluchtelingen vandaan, waar moeten ze heen? De vluchtelingen werden ook niet geteld, al zijn er eenvoudige methoden om dat te doen. De regering maakt zelfs geen gebruik van de gegevens waarover organisaties als het Keniaanse Rode Kruis beschikken. Ze zweert bij haar eigen criteria.”
Vluchtelingen kunnen bij de Keniaanse overheid alleen aan de hand van eigendomstitels bewijzen dat ze ontheemd zijn en recht hebben op een schadevergoeding. Kleine handelaars, landarbeiders en andere arme Kenianen die geen grond bezitten, vallen daardoor uit de boot.
Er zijn ook nooit deadlines vastgelegd voor de verschillende fases van de terugkeeroperatie, en er is onvoldoende communicatie tussen het speciale ministerie voor de Terugkeer en de provinciale besturen die het plan moeten uitvoeren.

Gebrek aan respect

De chaotische aanpak heeft honderden vluchtelingengezinnen uiteen doen vallen. Ouders zagen zich gedwongen hun kinderen in de vluchtelingenkampen achter te laten. Unicef telde vorige maand in het district Molo 1752 van dergelijke gevallen. “Er zijn er nog veel meer in andere streken”, zegt Jacqueline Klopp, professor aan de Columbia University en stichtend lid van het Internal Displacement Policy and Advocacy Centre in Nairobi, een instelling die zich met interne vluchtelingen bezig houdt. “Operatie Rudi Nyumbani hield er onder meer geen rekening mee dat veel kinderen van vluchtelingen naar school moeten gaan, iets wat ze niet kunnen in de gevaarlijke omstandigheden die nog altijd heersen in de dorpen waar ze vroeger woonden.”
Volgens Klopp toont de regering niet genoeg respect voor de vluchtelingen. “Er zitten getalenteerde mensen tussen, en ze hebben zich georganiseerd. Ze willen dat de regering met hen praat. Ze zijn in staat uit te maken wie kan terugkeren en wie niet, welke gebieden te gevaarlijk zijn en wat de alternatieven zijn.”
Intussen is in sommige dorpen waar veel geweld werd gepleegd een politieke koehandel bezig over de terugkeer. Dorpelingen eisen amnestie voor de geweldplegers in hun midden in ruil voor een veilige terugkeer van de ontheemden. Onder druk van zijn aanhangers van de Oranje Democratische Beweging (ODM) steunt premier Raila Odinga die eis. Dat levert hem kritiek op van zijn partners in de coalitie van nationale eenheid die Kenia nu bestuurt.
Volgens Keniaanse mensenrechtenorganisaties komt het geweld van begin dit jaar voor een deel op de rekening van politici van de ODM. Maar er zitten ook honderden aanhangers van president Mwai Kibaki achter de tralies wegens geweldplegingen.