Russisch verkiezingswaarnemer Roman Oedot: ‘Big Brother, we houden je in de gaten’

De Russische presidentsverkiezingen zijn een referendum over de oorlog in Oekraïne. Vroeger kreeg Golos, de grootste onafhankelijke verkiezingswaarnemer van Rusland, toegang tot camerabeelden van de stembureaus. Dankzij klokkenluiders en cyberaanvallen. Met staalharde bewijzen en gedetailleerde analyses aan de hand van AI toonde Golos hoe het Kremlin de uitslag vervalste. Het is niet zeker of het die beelden ook deze keer zal kunnen bemachtigen.

‘Ons eten ligt onaangeroerd in de koelkast in ons appartement in Moskou, maar we kunnen niet terug’, zegt Roman Oedot. Op de dag dat de oorlog uitbrak, was de Russische verkiezingswaarnemer in de Litouwse hoofdstad Vilnius om een presentatie te geven over het gebruik van kunstmatige intelligentie bij verkiezingswaarneming. Uiteindelijk moest hij voor zijn veiligheid in Vilnius blijven, waar we hem een paar weken voor de presidentsverkiezingen spreken.

De eerste dagen van de oorlog kon Oedot amper slapen omdat hij maar bleef scrollen door het nieuws. In Moskou was hij directeur van Golos, de beweging voor de verdediging van kiesrechten en de grootste onafhankelijke verkiezingswaarnemer van Rusland. Bij elke Russische verkiezing de voorbije vijftien jaar drukte Golos zijn stempel op de geschiedenis.

De analyse van de camerabeelden van stembureaus gebeurt via kunstmatige intelligentie.

De onthullingen van Golos over de vervalsing van de parlementsverkiezingen van 2011 speelden een bepalende rol bij de toenmalige massaprotesten. De reactie van het Kremlin: slaan en zalven. Slaan: in 2014 was Golos de eerste mensenrechtenorganisatie die op de lijst van “buitenlandse agenten” werd geplaatst. Zalven: in alle stembureaus werden camera’s geïnstalleerd, om de bevolking te sussen.

Daar maakte Golos dan weer gretig gebruik van. Het ging deze beelden gebruiken om nieuwe vervalsingen bloot te leggen. Het vond bijvoorbeeld beelden van een politieagent die doodleuk stembiljetten in een stembus aan het proppen was. De ondertiteling op het einde van de onderstaande video: ‘Klaar’, ‘goed gedaan’, ‘hier hebben we alles gedaan.’

De ‘speciale Senaatscommissie om buitenlandse inmenging tegen te gaan’ besloot in 2021 om de toegang tot deze videobeelden af te sluiten.

Sindsdien probeert Golos de videobeelden te onderscheppen via klokkenluiders, technologie en cyberaanvallen. Oedot mag niet uitleggen hoe het dat precies doet. De analyse van de beelden doet het sinds kort via kunstmatige intelligentie. ‘Een grote doorbraak’, noemt Oedot dat.

Oedot is de enige publieke figuur achter Revisor, een project van IT-specialisten. Dat is een softwarepakket, gebaseerd op neurale netwerken, om het aantal daadwerkelijke kiezers te tellen. De andere medewerkers blijven anoniem wegens veiligheidsredenen. Ook Revisor staat al op de radar van de Russische veiligheidsdiensten.

Explosief

Tijdens de parlementsverkiezingen van 2021 bestudeerde Golos 11 van de 82 Russische regio’s. De Russische nieuwssite Meduza extrapoleerde hun bevindingen naar het hele land en kwam uit bij 17 miljoen vervalste stemmen voor Verenigd Rusland, de partij van Poetin.

‘Verenigd Rusland is de partij van “dode zielen”: de 17 miljoen vervalste stemmen zijn groter dan de regerende partij Verenigd Rusland, met 11 miljoen.

‘Het Kremlin is niet bezorgd over camerabeelden van een politieagent die stembussen vult. Iedere Rus weet dat dit gebeurt, er zijn duizenden van zulke misdaden en ze passeren al jarenlang’, zegt Oedot.

‘Maar dat de vervalste stemmen, 17 miljoen, samen groter bleken dan de werkelijke resultaten van de regerende partij Verenigd Rusland, 11 miljoen, dát was potentieel explosief. Verenigd Rusland is de partij van de gevulde stembussen, van de zogenaamde “dode zielen”. Het systeem steunt op verzinsels.’

Amper één week na de publicatie van het artikel van Meduza ontbood president Poetin de voorzitster van de Centrale Verkiezingscommissie, Ella Pamfilova. ‘Het is haar taak om glamoureuze verkiezingen te organiseren, zonder schandalen’, zegt Oedot. ‘En plots beschikten wij uit het niets over een half miljoen uur aan videobeelden. Het was duidelijk dat Poetin een herhaling wilde voorkomen.’

Pamfilova sprak van een “anti-Russisch addernest in voormalige Baltische Sovjetrepublieken”. Op de foto is te zien dat ze de ‘Z’ had opgespeld. Dat was toen al het symbool van Russisch militarisme. ‘Ze was duidelijk bang’, zegt Oedot. ‘Ik zie Poetin al roepen: “Hoe is dat toen kunnen gebeuren? We hadden de toegang tot de videobeelden toch afgesloten?”’

Oedot maakt zich geen illusies over zijn werkelijke macht, maar hij is wel in zijn nopjes dat hij problemen kon creëren voor een topambtenaar.

Een half jaar eerder was Rusland Oekraïne binnengevallen en voerde het Kremlin de onderdrukking van critici verder op. In augustus 2023 werd Golos-medevoorzitter Grigory Melkonyants gearresteerd. ‘Ze fabriceerden een aanklacht tegen hem om onze voorbereiding op de presidentsverkiezingen te dwarsbomen’, zegt Oedot.

Oedot hoopt op een klokkenluider en een cyberoorlog om opnieuw camerabeelden van de stembureaus te bemachtigen.

De aanklacht was dat Golos samenwerkt met de “ongewenste organisatie” ENEMO, het Europese netwerk voor organisaties die toezicht houden op verkiezingen. Maar Golos werkt daar al twee jaar niet meer mee. Bovendien heeft ENEMO nog nooit verkiezingen in Rusland geobserveerd en er nooit publieke uitspraken over gedaan. Toch heeft het ministerie van Justitie het netwerk “ongewenst” verklaard.

‘Dat was enkel en alleen om ons te kunnen treffen’, zegt Oedot. ‘Ze waren al jaren op zoek naar een manier Golos te sluiten.’

Oedot weet nog niet of Golos iets kan doen tijdens deze presidentsverkiezingen. Publieke uitzendingen van de camerabeelden in de stembureaus zijn verleden tijd. Hij vestigt zijn hoop op een klokkenluider binnen de hoofdkwartieren van de partijen, waar die uitzendingen wel gebeuren.

‘Ik voorspel een nieuwe cyberoorlog’, zegt hij. ‘Want fysieke observatie is moeilijker geworden. Sinds een paar jaar is het aantal verkiezingsdagen verhoogd naar drie: vrijdag, zaterdag en zondag. Dat is nog een van hun ideetjes om vervalsing te vergemakkelijken.’

‘Op vrijdag komt bijna niemand stemmen, de meeste waarnemers hebben een dagjob. Vrijdag is dan ook de dag van vervalsing. Op deze beelden zie je een leeg stembureau. En dan plots, als in een horrorfilm, verschijnen mensen uit het niets om de stembus te stelen uit het zicht van de camera.’

Electorale dictatuur

Wat is het doel van deze presidentsverkiezingen in oorlogstijd?

Roman Oedot: Legitimatie. Poetin denkt nog altijd dat hij een president is, maar hij is een monarch. Legitimatie is een belangrijk onderdeel van de Russische ‘electorale dictatuur’. De oorlog, die snel afgelopen zou zijn, duurt nu al meer dan twee jaar. Er broedt onvrede, zelfs binnen de gevestigde orde. Poetin moet dus demonstreren dat hij ‘de steun van het volk’ geniet.

Tegelijkertijd zijn ze bang dat de uitslag niet ‘glorieus’ zal zijn. Dus moeten ze een glorieuze uitslag fabriceren. Ze viseren iedereen die dat plaatje kan verstoren. Laat je dus niet misleiden door de uitslag die het Kremlin binnenkort zal bekendmaken.

In een democratie zouden deze verkiezingen een referendum over de oorlog zijn. Kandidaten die tegen de invasie van Oekraïne zijn, werden uitgesloten van deelname.

Roman Oedot: Het is een referendum, maar de uitkomst lees je af aan het aantal handtekeningen dat oppositiekandidaten inzamelen om zich kandidaat te kunnen stellen.

‘Een onbekende politicus uit Moskou verzamelde in een paar dagen tijd 200.000 handtekeningen voor zijn kandidatuur.’

Een onbekende lokale journaliste die zich kandidaat stelde, kreeg geheel uit het niets enorme steun. De Centrale Verkiezingscommissie sloot haar uit wegens ‘fouten’. Boris Nadezjdin, een onbekende lokale politicus uit Moskou, verzamelde in een paar dagen tijd 200.000 handtekeningen voor zijn kandidatuur en steeg in één week tijd van 0 naar 16% in de peilingen. Er was zelfs een prognose dat hij kon stijgen naar 60%. Begin februari werd ook hij uitgesloten.

Ze wisten dat die uitsluiting zou volgen, maar het is een manier om steun voor oppositie zichtbaar te maken. In Rusland kan je als oppositie niet deelnemen aan verkiezingen, maar je kan wel handtekeningen inzamelen. Daar zie je wat écht leeft in de samenleving.

Zegt dat ook iets over de steun die Poetin geniet?

Roman Oedot: X staat vol met beelden van de wachtrijen aan de standjes voor Nadezjdin tegenover de lege standjes voor Poetin. Er zijn beelden waar pro-Poetinactivisten zaten te slapen achter die standjes. Gewone mensen riepen naar hen: ‘Als je kandidaat bent, hoor je een verkiezingsprogramma te hebben! We willen méér steunen dan een gezicht of een familienaam!’

Провластные СМИ пишут, что в поддержку «самовыдвижения» Путина на предстоящих выборах президента уже собрали больше 2,5 млн подписей.

Как на самом деле выглядел сбор подписей, видно по говорящему фото. Никаких толп и очередей не было, конечно.

Уверена, что 99,9% подписей —… pic.twitter.com/X63ZPRewhu

— Соболь Любовь (@SobolLubov) January 17, 2024

Ze hebben die standjes verwijderd omdat ze een pr-ramp waren. Ze schakelden over op handtekeningen verzamelen van personeel van publieke administraties en staatsbedrijven. Die kunnen ze met zachte dwang dwingen.

Golos kan als organisatie zelf geen stembureaus te controleren. Individuele burgers hebben dat recht wel. Zij delen hun vaststellingen met Golos. Ze kunnen dit blijven doen. Of lopen zij ook gevaar?

Roman Oedot: Onlangs werd een waarnemer gearresteerd in Basjkirostan (Russische autonome republiek, red.). Ze fabriceerden een pedofiliezaak tegen hem. De inlichtingendienst opent een vals socialemedia-account als minderjarig meisje, een tweede vals account met jouw profielfoto en zorgt voor wat internetverkeer tussen beide valse accounts. Dat presenteren ze als bewijs in de rechtbank. Wij noemen dit soort wetteloze plekken ‘electorale sultanaten’.

Uw collega Grigory Melkonyants zit in de gevangenis. Veel Golos-leden en vrijwilligers zijn in het buitenland. Zelf werkt u niet meer officieel voor Golos. Kunnen jullie op die manier de resultaten analyseren?

Roman Oedot: Ik observeer officiële videobeelden van camera’s in stembureaus. Tijdens de presidentsverkiezingen van 2012 en 2018, en bij de parlementsverkiezingen van 2021, kon Golos die beelden onderscheppen.

Ik mag niet onthullen hoe het dat deed. Het was een regelrechte cyberoorlog. In 2021 onderschepten we meer dan een half miljoen uur aan beeldmateriaal. Dat zijn 265.608 Hollywoodfilms. Als je weet dat Hollywood 874 films per jaar produceert, dan hadden we 304 jaar van Hollywood-filmproductie in handen. Het is fysiek niet mogelijk om zo lang te leven, dus we konden niet alles bekijken.

AI

Hoe ga je er dan mee aan de slag?

Roman Oedot: Met AI, kunstmatige intelligentie. Het neurale netwerk herkent nu hoe een stembus eruitziet en kan de handeling van ‘stemmen’ identificeren, de beweging van je arm naar de stembus.

Het AI-systeem van Revisor kan betrouwbaar zeggen hoeveel mensen een stembiljet in de stembus steken. Dat aantal plaatsen we naast het officiële opkomstcijfer dat de overheid vrijgeeft, dus het aantal stembiljetten. Het verschil is de vervalsing.

Omdat één mens vaak meerdere stembiljetten in de stembus steekt, de zogenaamde stembusvulling?

Roman Oedot: Inderdaad. Als je een stapel van 50 stembiljetten in een stembus propt, maar ons AI-systeem registreert slechts één persoon, dan hebben we een verschil van 49 kiezers. Die 49 kiezers zijn geesten, ze bestaan niet. We noemen dat ‘dode zielen’.

Kan je een voorbeeld geven?

Roman Oedot: Kijk naar deze beelden van camera nummer 1 van stembureau 303 in Kabardië-Balkarië (zie eerste video bovenaan, red.). Je ziet een politieagent. Hij gaat een misdaad plegen. Hij propt stembiljetten en de stembureauleden lachen. ‘Waarom prop je met zulke dikke stapels? Dat is niet handig. Stop ze er één voor één in.’ Even later lachen ze: ‘Je wordt gefilmd in je uniform. We zullen je wat te eten sturen als je in de gevangenis zit’.

‘We kunnen er niet mee lachen. Zo zijn er duizenden incidenten. De Russen zijn dit beu.’

Dat is cynisch, omdat ze goed genoeg weten dat hij niet in de gevangenis zal belangden. Er heerst straffeloosheid. Ze weten dat camera’s hen filmen, maar ze denken dat niemand de enorme hoeveelheid beeldmateriaal zal bekijken. We publiceerden die beelden online, ze gingen viraal in Telegram-kanalen. Maar niemand was geïnteresseerd om deze politieagent op te sporen.

Het ziet er absurd uit, maar we kunnen er niet mee lachen. Zo zijn er duizenden incidenten. De Russen zijn dit beu.

Zijn er nog andere sprekende voorbeelden?

Roman Oedot: Republiek Tatarstan, 3000 stembureaus, verkiezingen van 2021. Elk grijs bolletje is een stembureau, de officiële opkomstcijfers die de overheid vrijgeeft. Hier is het bijvoorbeeld 100%, daar 55%. Hoe kan dat? Die mensen wonen in dezelfde republiek, volgen dezelfde media, maar het opkomstcijfer verschilt zo sterk.

Kijk nu naar ons opkomstcijfer gegenereerd door AI (de sterretjes op de onderstaande grafiek, red.). Het is realistischer verdeeld tussen 30% en 60%. Vroeger was ons bewijs altijd anekdotisch, nu betrouwbaar.

We zetten een rode stip bij elk stembureau waarvan we zeker weten dat het opkomstcijfer is vervalst. Je ziet bijna overal rode stippen. Het occasionele ‘‘eerlijke’’ stembureau, dat kan te maken hebben met het feit dat er toevallig een waarnemer was, of een buitenlandse journalist. Dan hebben ze een excuus om niet te vervalsen. ‘We konden niets doen omdat we een internationaal schandaal wilden vermijden’, zeggen ze dan aan hun broodheren.

Zijn de stembureauleden zich ervan bewust dat ze iets verkeerd doen? Krijgen ze hier iets voor terug? Worden ze omgekocht?

Roman Oedot: Ze zijn absoluut schuldig. Ze zien het als hun burgerplicht. Ze plegen een misdaad voor iemand anders. Jaren geleden sprak ik met een biologieleerkracht die zetelde in een stembureau. Ze vertelde me dat de autoriteiten haar de renovatie van haar school hadden beloofd en het Vogelfestival zouden steunen. Natuurlijk houden ze van hun kinderen en van hun werk.

In Kaliningrad was er competitie tussen stembureaus om de hoogste opkomst te vervalsen. De ‘‘winnaar’’ kreeg een extra busverbinding naar de hoofdstad. Natuurlijk is een afgelegen plattelandsgemeente geïnteresseerd. Dus wegen ze hun opties af: onze president is toch Poetin, er verandert toch niets, dus we kunnen net zo goed meedoen met vervalsing. Voor onze mensen, onze kinderen, onze school.

Is stembusvulling de enige methode van vervalsing?

Roman Oedot: Neen. Als stembusvulling moeilijk is, doordat er veel waarnemers zijn, bijvoorbeeld in Moskou, gebruiken ze ‘meervoudig stemmen’. Mensen worden betaald om van stembureau naar stembureau te trekken en meermaals te stemmen. We noemen dat ook wel ‘cruisestemmen’.

‘Cruisestemmers’: mensen die van stembureau naar stembureau trekken en meermaals stemmen.

Er staan zware straffen op. De stembureauleden zijn medeplichtig omdat ze weten dat de identiteitskaart voor de ene persoon is en de handtekening voor een andere persoon.

We hebben beeldmateriaal van een groep van tien mensen. Ze wisselden van outfit opdat het op de camerabeelden niet verdacht zou lijken. Ze speelden met jasjes, hoofddeksels, zonnebrillen. Het is blijkbaar normaal om met een zonnebril op te stemmen.

Kijk, deze man is de organisator. De eerlijke secretaresse was tégen zijn aanwezigheid in het stembureau. Dus nam de voorzitster van het stembureau haar mee naar achteren, uit het zicht van de camera’s, om haar uit te leggen dat die man toezicht moest houden op het proces van meervoudig stemmen. We maakten er een stripverhaal van voor Facebook en Telegram.

Oppositie

Krijgt de oppositie de bevindingen ook?

Roman Oedot: Wij zijn waarnemers. Media nemen onze bevindingen over en dat is het. Russische oppositieleiders zijn dood, zitten in de gevangenis of in het buitenland.

Bovendien leven oppositieleiders in het buitenland in hun eigen fictieve universum. Het Poetin-systeem creëert zijn universum: 100% van het volk steunt de oorlog! De oppositie creëert haar universum: alles is gefabriceerd! Maar niet álles wordt vervalst. We schatten dat ongeveer 30% van de stemmen vervalst is. Het gebeurt vooral in de ‘electorale sultanaten’, de afgelegen gebieden, bijvoorbeeld in de noordelijke Kaukasus. In Moskou of Sint-Petersburg gebeurt het op veel kleinere schaal.

Russische oppositiepolitici hebben de neiging om gemakkelijke verklaringen en oplossingen te suggereren. ‘Laten we de verkiezingen boycotten!’ Ze kijken niet graag naar de feitelijke gegevens die wij presenteren, naar het verschil tussen steden en het platteland. Ze schilderen alles zwart.

Tijdens het Free Russia Forum van de oppositie, vorige maand in Vilnius, kwam u vanuit de zaal tussen in een panel. Welk punt wilde u toen benadrukken?

Roman Oedot: Een panellid zei dat Poetin 85% steun geniet en ‘wij slechts weinig steun onder de bevolking hebben’. Dat klopt niet. Tijdens de verkiezingen van 2018 haalde Poetin zogezegd 77%. Maar wij zijn er absoluut zeker van dat minstens 20% van die stemmen vervalst was. De steun voor Poetin lag dus ergens rond de 57%.

De oppositie zegt ook dat álles gefabriceerd is. Dat klopt ook niet. Dan gaan mensen helemaal niet naar het stemlokaal en hebben corrupte ambtenaren juist heel veel stembiljetten over om te gebruiken voor vervalsing.

Het is makkelijk om het hele systeem de schuld te geven, in plaats van het te bestuderen. Het is niet mogelijk om de ridder te doden als hij in volle wapenrusting op je afkomt, maar als je weet waar zijn achilleshiel is, lukt het misschien wel.

 Dit artikel kwam tot stand met steun van het Fonds Pascal Decroos voor bijzondere journalistiek.