‘Het moeilijkste is dat iemand anders over mijn leven beslist’

Negen jonge nieuwkomers maakten de kortfilm “Papieren Grenzen”. Over hun ervaringen tijdens en na de vlucht van huis. Over procedures en andere nieuwe uitdagingen die hen in België wachtten. MO* sprak enkele van deze jonge filmmakers tijdens de vertoning op het Passa Porta Festival.

‘Wat moet ik doen?’, vraagt Khoshal (17). ‘Als ik naar Afghanistan ga, doden mensen mij. In het centrum zeggen ze dat ik het centrum moet verlaten wanneer ik achttien word. Dan slaap ik in metrostation Rogier, bij de andere mensen.’ Het is een fragment uit de kortfilm Papieren Grenzen, die hij samen met klas- en lotgenoten maakte.

Na 8 maanden wachten ontving Khoshal ‘de brief’ met het antwoord op zijn asielaanvraag. Dat antwoord was negatief. Khoshal neemt nu verdere stappen in zijn procedure en hoopt dat hij alsnog een positief antwoord krijgt.

Ali: ‘Het moeilijkste is dat iemand anders beslist of ik hier mag blijven of niet. Of ik hier mag werken en studeren of niet.’

‘Ik wil het beste van mijn leven maken. Ik wil studeren en werken. Ik wil dat mijn familie veilig is.’

Die gedrevenheid deelt hij met andere jonge nieuwkomers, zijn lotgenoten. Samen maakten ze daarom Papieren Grenzen, om hun ervaringen te tonen met de vlucht vanuit hun thuisland naar België.

Met z’n negen maakten ze de film: Shabir, Khoshal, Ahmad, Ziaur, Faizanullah, Adham, Mohammed, Abdinasir en Ali. Ze leerden elkaar kennen bij Taalkot, een kleinschalig initiatief van het Huis van het Nederlands in Brussel, dat jonge nieuwkomers ontvangt. Ze kunnen er twee dagen per week terecht om intensief aan hun Nederlands te werken terwijl ze deeltijds les volgen in het beroepsonderwijs.

Papieren Grenzen won de Lydia Chagoll-prijs 2022 van de Koning Boudewijnstichting, die gaat naar een project dat inspanningen doet om het respect voor kinderen en jongeren te verbeteren, en werd in maart vertoond op het Passa Porta Festival in Brussel.

Leven met uitstel

Als je een EU-paspoort bezit, lijken alle grenzen open te staan. Maar de jonge filmmakers weten dat het niet zo vanzelfsprekend is om zo’n paspoort te krijgen.

‘Het moeilijkste is dat iemand anders beslist of ik hier mag blijven of niet. Of ik hier mag werken en studeren of niet’, vertelt Ali (17) tijdens het Passa Porta Festival. Het was zijn antwoord op de vraag uit het publiek wat het zwaarste is aan de asielprocedure.

Ook het wachten is moeilijk, bevestigen alle jonge nieuwkomers. ‘Wanneer ik papieren heb, kan mijn leven beginnen. Nu kan ik niks doen’, zegt ook Hazrat (fictieve naam, red). Het is een leven met uitstel, wachten tot je écht kan beginnen met je toekomst uitbouwen. Een leven in de voorwaardelijke wijs. ‘Als ik een positieve beslissing krijg’, voegt Hazrat toe, ‘dan wil ik dokter worden en mensen te helpen.’

Een asielprocedure duurt in ons land ongeveer een jaar. Staatssecretaris voor Asiel en Migratie Nicole De Moor (cd&v) gaf in april daarover nog cijfers vrij op vraag van N-VA, voor een debat in de Kamer (- dat overigens over een heel ander thema ging, met name de weddes van ambtsdragers bij de Raad van State).

De gemiddelde duur van een asielprocedure zou, zo stelt Kamerlid Theo Francken (N-VA) op basis van De Moors cijfers, van 309 dagen in 2018 opgelopen zijn naar 434 dagen, meer dan een jaar dus. ‘Dat heeft te maken met de bijzonder hoge instroom’, verdedigde de staatssecretaris zich daarop.

Het grote interview

In de asielprocedure legt een asielzoeker bij het Commissariaat-Generaal voor de Vluchtelingen en Staatlozen (CGVS) ‘het grote interview’ af. Een medewerker van het CGVS stelt de asielzoeker tijdens dat gesprek vragen over de redenen van vertrek en over de vluchtroute die werd afgelegd. Op die manier wordt gepeild naar de geloofwaardigheid en de reële nood aan bescherming.

Het interview bij het CGVS duurt vaak urenlang en kan mentaal zwaar wegen. Dat proberen de jonge filmmakers ook te tonen in hun kortfilm Papieren Grenzen.

‘Ik praat niet graag over dat interview’, vertelt Ziaur (op dat moment achttien) in de film. ‘Die herinnering heb ik gewist, omdat eraan terugdenken mijn mentale gezondheid verstoort.’

Zijn ‘grote interview’ had hij tijdens het draaien net achter de rug. Intussen is hij negentien geworden en wacht hij al anderhalf jaar op een antwoord.

Dat ene gesprek bepaalt de rest van de procedure en van je leven. ‘Alles hangt af van het verhaal dat je vertelt en hoe je het vertelt’, zegt VUB-onderzoekster Marijke Van Buggenhout. De film kwam er op haar initiatief, in het kader van haar doctoraatsonderzoek, en samen met Marjolijn Prins begeleidde zij de jongeren bij het maken van de film.

Als criminologe werd Van Buggenhouts interesse gewekt voor het interview dat van elke asielzoeker afgenomen wordt. ‘Zo’n interview kan drie, vier, soms zelfs vijf uur duren. Op dat moment gooi je alles op tafel, want je verblijfsstatuut hangt ervan af.’

Asiel maakt geen deel uit van ons strafrechtsysteem, maar mensen op de vlucht ervaren de asielprocedure wel als een vorm van repressie, gaat Van Buggenhout verder. ‘Met vormen van opsluiting, met politiegeweld aan de grenzen en met de intensieve ondervragingen binnen administratieve procedures.’

In haar onderzoek peilt Van Buggenhout ook naar de ervaringen van CGVS-medewerkers. ‘Want ook voor hen is de job zwaar.’

‘Ik geloof je niet’

‘Het CGVS onderzoekt eerst de geloofwaardigheid van je verklaringen en documenten’, staat te lezen op de officiële website van de overheidsinstelling. Nadien krijgt een asielzoeker een brief waarin de beslissing van de secretaris-generaal over hun asielaanvraag wordt meegedeeld. Daarin staat doorgaans te lezen of je verhaal geloofd wordt of niet.

In een brief die een Afghaanse asielzoeker ontving stond zo te lezen: dat ‘echter verwacht mag worden dat u, indien u werkelijk het land ontvlucht als gevolg van (…), u hierover meer gedetailleerde verklaringen kan afleggen. Dat u dit niet kan, ondermijnt uw geloofwaardigheid.’

Ook in de brief die Khoshal na 8 maanden wachten kreeg, wordt de geloofwaardigheid van zijn verhaal betwist. ‘Ze schreven dat mijn leven niet in gevaar zou zijn bij een terugkeer naar Afghanistan’, vertelt hij aan MO*.

‘Ik begrijp niet dat je deze jongeren niet op hun woord zou kunnen geloven’, reageert Wim, een van Khoshals begeleiders bij Taalkot. ‘Het gaat hier om leven of dood.’ In augustus 2021 grepen de Taliban opnieuw, onder toezien van de hele wereld, de macht in Afghanistan.

In 2023 werd tot nog toe zo’n 60% van de asielaanvragen van Afghanen geweigerd. Dat percentage is ongeveer hetzelfde als in 2022.

Maar geloofwaardigheid is niet het enige criterium waarop de beslissing van het CGVS gestoeld is. De instantie houdt ook rekening met de richtlijnen per land van de VN-Vluchtelingenorganisatie UNHCR en met de andere info over het land waar je vandaan komt.

Precies over Afghanistan was er na de machtsgreep door de Taliban negen maanden lang, tot eind mei 2022, geen objectieve landeninfo. Hierdoor schortte het CGVS tijdelijk en gedeeltelijk zijn beslissingen op voor Afghaanse asielzoekers. De asielprocedure duurde voor hen daardoor nog langer.

Tijdens de opnames van Papieren Grenzen, in het voorjaar van 2022, ontvingen veel jongeren dan ook plots een brief, vaak met een negatief antwoord.

Lees ook

Een korte handleiding bij het lezen van de Afghaanse actualiteit

Tien regisseurs

Voor documentairemaakster Marjolijn Prins was het de eerste keer dat ze met zoveel anderen samenwerkte. ‘Als documentairemaker breng je het verhaal van een ander. Dat is altijd zoeken naar een balans.’

Een balans die ze voor Papieren Grenzen nog verder moest zien te bewaren. De jongeren filmden zelf scènes, ondervroegen elkaar en bepaalden de draaidag aan zee.

Ook bij de emotionele lading van een verhaal moet je blijven zoeken naar een balans, zegt Prins. ‘Je wil de kijker raken, maar dat roept ook ethische vragen op. Een camera richten op iemand tijdens een kwetsbaar moment, dat is dubbel.’ Daarom gebeurde tijdens Papieren Grenzen alles in overleg. Op voorhand werd bepaald waarover de jongeren wilden spreken en waarover niet. De scènes die bewaard bleven, kozen ze zelf.

De filmmakers zochten de grens ook op tijdens de opnames. ‘Khoshal vertelde openlijk voor de camera over de weigering van zijn asielaanvraag en over zijn zorgen. Door die emoties was hij de dag erna vermoeid. Maar toen hij de scène achteraf bekeek tijdens de montages en op groot scherm, voelde hij zich trots’, vertelt Prins.

Khoshal bevestigt die overwinning. ‘Eerst was het moeilijk om daarover te praten, maar daarna werd het makkelijker.’

Meer info over de film vind je hier.