‘Monstervervuilers’ in Oekraïne krijgen miljoenenleningen, ondanks strenge milieuwetgeving

De European Bank for Reconstruction and Development (EBRD) raakt steeds weer in opspraak. Dat toont dit verhaal van de bouw van een nieuwe vervuilende houtfabriek in Oekraïne. ‘Hoe kan de EU ons land milieueisen opleggen, terwijl Europese banken miljoenenleningen verstrekken aan monstervervuilers?’ Een diepe duik in de schimmige investeringen van de enige ontwikkelingsbank met een expliciet politieke, liberale missie.

Een oude spoorlijn splitst het West-Oekraïense dorpje Horodok in twee. Aan de ene kant blinken de gouden koepels van het vrouwenklooster van Sint-Nikolaas tussen de woonhuizen. Aan de andere kant liggen vervallen fabrieksgebouwen uit de Sovjettijd.

De belangrijkste werkgever in deze gemeenschap met drieduizend inwoners is momenteel een grote kunstmestfabrikant. Dat gaat echter snel veranderen.

Sinds kort wordt er weer gebouwd op het oude Sovjetfabrieksterrein. Houtmultinational Kronospan wil in Horodok jaarlijks 900.000 kubieke meter spaanplaat gaan maken. Daarom heeft het Oostenrijkse bedrijf zo’n 500 miljoen euro geïnvesteerd in de bouw van een gloednieuwe fabriek.

Inktvlek

Kronospan is een Oostenrijks familiebedrijf. Het specialiseert zich in bewerkte houtproducten zoals spaanplaat, vloerpanelen, inbouwvensterbanken of papier.

Op dit moment bezit Kronospan 58 fabrieken en distributiecentra over de hele wereld – vooral in Oost-Europa. Toen na 1989 het communisme in elkaar stortte, rook Kronospan kansen. Het opende twee fabrieken in Polen. Daarna hebben de activiteiten van de onderneming zich als een inktvlek uitgebreid over de regio.

Een Europese ontwikkelingsbank, gefinancierd met belastingsgeld, investeerde honderden miljoenen in de houtgigant.

Volgens bedrijfsgegevens bouwt Kronospan op dit moment vier gloednieuwe fabrieken in Rusland, eentje in Belarus, en enkele distributiecentra in Polen, Litouwen en Oekraïne. Het breidt zijn fabrieken in Duitsland uit en wil op drie locaties in de Verenigde Staten een fabriek openen.

Tijdens die expansie heeft de houtgigant meerdere kapitaalinjecties van tientallen of honderden miljoenen euro’s ontvangen van de European Bank for Reconstruction and Development (EBRD). Dat is een ontwikkelingsbank die Europees belastinggeld gebruikt voor investeringen in Oost-Europa. In Oekraïne opende Kronospan in 2004 zijn eerste fabriek: 60 van de 100 miljoen euro die daarvoor nodig waren, kwamen van de EBRD. In 2019 ontving het ruim 100 miljoen euro aan EBRD-geld om de bedrijfsbalans te herfinancieren en zo nieuwe investeringen mogelijk te maken.

Giftig gas

Andrii Ovsiichuk en Alla Losik zijn allebei opgegroeid in Horodok. Ze wonen op een steenworp van het fabrieksterrein langs het spoor. Met argusogen houden ze de bouwactiviteiten van Kronospan in de gaten.

Spaanplaten worden namelijk gemaakt van houtsnippers die met behulp van chemicaliën en lijm samengeperst worden. Een van de chemische middelen die Kronospan daarvoor gebruikt is formaldehyde. Dat is een reukloos gas dat volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) kanker kan veroorzaken. Bij directe blootstelling leidt het tot hoofdpijn, ademproblemen en huidirritatie.

Kronospan wil pijpleidingen gebruiken om de giftige formaldehydedampen af te voeren. De dorpsbewoners vrezen dat die zullen leiden tot allerlei gezondheidsproblemen in Horodok, vertelt Losik op opgewonden toon.

‘Ik wil op zijn minst weten of mijn kinderen gevaar lopen of niet.’

‘Formaldehyde is giftig. Ik wil op zijn minst weten hoeveel van dat spul Kronospan van plan is om uit te stoten als de fabriek eenmaal open is. Dan weet ik of mijn kinderen gevaar lopen of niet.’

‘Eigenlijk vind ik dat de EBRD de leningen aan Kronospan zou moeten opschorten zolang dat niet duidelijk is. Het is toch ongelofelijk dat de Europese Unie allerlei milieueisen stelt aan Oekraïne, terwijl Europese banken tegelijkertijd miljoenenleningen kunnen blijven verstrekken aan monstervervuilers als Kronospan?’

Kwaad daglicht

Het is niet de eerste keer dat Kronospan in een kwaad daglicht komt te staan. In Rusland bouwde het bedrijf een fabriek zonder daarvoor toestemming af te wachten en werd het voor de rechter gesleept wegens ernstige milieuvervuiling. In het Verenigd Koninkrijk werd het beboet voor lozing van chemisch afval in de rivier en in Roemenië voor het breken van diverse milieuregels.

In 2010 waarschuwde de Europese Commissie de Roemeense regering hoogstpersoonlijk dat een chemische fabriek van het concern niet over de vereiste milieuvergunningen beschikte. Over een vestiging van Kronospan in Polen zijn in 2016 vragen gesteld in het Europees Parlement.

Als de Oostenrijkse houtgigant bekendmaakt een nieuwe fabriek in Horodok te willen bouwen, gaan bij Losik en Ovsiichuk dan ook alarmbellen rinkelen. Naast de gevreesde uitstoot van chemicaliën vermoeden ze dat de verkoop van de bouwgrond aan Kronospan niet geheel volgens de regels verlopen is. Ze vrezen voor ongecontroleerde boskap.

Het tweetal besluit contact op te nemen met Ecoclub, een lokale milieuorganisatie in provinciehoofdstad Rivne. Die laat de in februari 2020 goedgekeurde milieueffectbeoordeling (Environmental Impact Assessment of EIA) doorlichten.

Al snel komt de organisatie tot de conclusie dat er dingen niet in de haak zijn. Kronospan zou de uitstoot van schadelijke stoffen veel te laag hebben ingeschat en verzuimde de bestaande vervuilingsniveaus in Horodok in de berekeningen mee te nemen. Ook is het plan van Kronospan om olie en lijmresten op de lokale vuilnisbelt te dumpen volgens Ecoclub helemaal niet haalbaar.

‘Om de bouw van de fabriek te legitimeren, ging Kronospan heel creatief om met de cijfers.’

Directeur Andriy Martynyuk van Ecoclub is milieukundig ingenieur. ‘In de effectreportage springt Kronospan heel creatief om met de cijfers’, vertelt hij. ‘Ze vergelijken data over de gemiddelde uitstoot met de directe blootstellingspercentages. Zo willen ze laten uitschijnen dat alles wel meevalt.’

Een stof als formaldehyde lost door allerlei natuurlijke chemische reacties in de atmosfeer in feite vrij snel op, weet Martynyuk echter vanuit zijn expertise. ‘Zo’n fabriek als dit een paar kilometer buiten het dorp bouwen zou dan ook geen enkel probleem zijn. Maar dan had Kronospan zich niet zo gemakkelijk kunnen vestigen op een terrein dat al jaren een industriefunctie heeft, én ze zouden verder weg van de snelweg liggen.’

Smaad

De 36-jarige Ovsiichuk is een forse man in een zwarte coltrui. Gesterkt door de conclusies van Ecoclub probeert hij in de loop van 2020 om dorpsbewoners te mobiliseren tegen Kronospan. Hij deelt flyers uit tegen de bouwplannen en organiseert voorlichtingsbijeenkomsten.

Kronospan reageert door hem aan te klagen wegens smaad en eist een schadevergoeding van tienduizend dollar.

Volgens de statuten van de EBRD investeert de bank alleen in landen waar de parlementaire democratie, vrijheid van meningsuiting en een meerpartijenstelsel geëerbiedigd worden. In 2019 benadrukte de EBRD nog in een persmededeling om intimidatie van ‘diegenen die hun mening uiten over de activiteiten van de EBRD of haar klanten (…) niet te tolereren’. Bedrijven die dat toch doen, kunnen rekenen op een formele waarschuwing, op een zwarte lijst gezet worden of moeten zelfs hun leningen terugbetalen.

Tegen Kronospan heeft de bank naar aanleiding van de aanklacht tegen Ovsiichuk desondanks geen actie ondernomen. Ovsiichuk toont zich dan ook sceptisch: ‘In eerste instantie bood Kronospan me een baan aan, om me het zwijgen op te leggen. Pas nadat ik die weigerde, ben ik aangeklaagd.’

‘Ik neem het Kronospan niet kwalijk dat ze proberen om geld te verdienen. Ik vind het veel kwalijker dat hun financierders maar niet willen begrijpen dat lokale Oekraïense politici geld altijd zwaarder zullen laten wegen dan milieuschade of sociale problemen.’

Bank met een politieke missie

Na het einde van de Koude Oorlog in 1991 stampten de Verenigde Staten en verschillende West-Europese regeringen de EBRD binnen de achttien maanden uit de grond. Sindsdien is het de enige ontwikkelingsbank ter wereld met een expliciet politieke missie: het ondersteunen van landen in hun transitie naar een liberale markteconomie en het promoten van private investeringen als aanjager daarvan.

In totaal heeft de EBRD meer dan 150 miljard euro geïnvesteerd in ruim zesduizend projecten verspreid over heel Oost-Europa. Meer recent is haar werkgebied uitgebreid naar Griekenland en het Midden-Oosten. Zo verstrekt ze leningen in Turkije, Egypte, Marokko, Tunesië, Kosovo en Palestina, Rusland en Mongolië.

België investeerde 6 miljard euro in de projecten van de ontwikkelingsbank.

De aandelen van de bank zijn in handen van de regeringen van 69 landen, de Europese Unie en de Europese Investeringsbank (EIB). België bezit als stichtend lid een aandelenpakket van 24 miljoen euro. Daarnaast investeerde ons land ook nog eens ruim 6 miljard euro direct in ontwikkelingsprojecten uit het EBRD-portfolio.

Naast het hoofdkwartier van de bank, in Londen, opereert de EBRD vanuit een hele reeks regiokantoren. Het Oekraïense hoofdkantoor zit goed verborgen. Het bevindt zich achter blauwe spiegelramen op de vijfde verdieping boven een luxewinkelcentrum in de buurt van het Olympisch Stadion in Kiev. Naambordjes zijn onvindbaar, mensen met luxetassen vol dure kleding en schoenen lopen in en uit. Het pand wordt bewaakt door een portier die alleen Oekraïens spreekt.

Helemaal aan het juiste adres blijk ik echter niet te zijn: overkoepelende investeringsbeslissingen over Oekraïne worden genomen in het Turkse regiokantoor, dat verantwoordelijk is voor alle landen rond de Zwarte Zee. Pogingen om daarmee contact te leggen, leveren niets op.

IKEA pikt graantje mee

Sinds 1996 is de EBRD actief in Oekraïne. Sindsdien is de bank betrokken geweest bij meer dan 500 projecten. In 2019 was Oekraïne zelfs de tweede investeringsbestemming van de EBRD.

‘Van een grote bank mag je toch wel verwachten dat ze goed in de gaten houden waar ze Europees belastinggeld in investeren?’

Het totale beeld van het investeringsportfolio in het land is gemengd. De Oekraïense regering in Kiev kon dankzij EBRD-steun het elektriciteitsnetwerk moderniseren, zonnepanelen en windmolenparken bouwen en het sterk verouderde snelwegennet vernieuwen. Uit een speciaal EBRD-financieringspotje voor duurzaam openbaar vervoer zijn trolleybussen gefinancierd en is de metro in Kiev gemoderniseerd.

Een blik op de private investeringen van de bank toont echter een ander beeld. Het meeste EBRD-geld is de laatste jaren naar de allergrootste bedrijven gevloeid. Die zijn vaak gerund door steenrijke oligarchen en zelf gevestigd in belastingparadijzen als Luxemburg of Nederland.

De internationale graanhandel is al jaren prioriteit. Handelshuis Louis Dreyfus ontving in 2019 35 miljoen dollar om een eigen treinnetwerk te bouwen. Oekraïens grootgrondbezitter Kernel kreeg in 2021 een lening van 57 miljoen dollar. De beruchte miljardair Yuri Kosyuk kon met een reeks EBRD-miljoenenleningen een graan- en pluimvee-imperium opbouwen.

Ook een Oekraïense dochterbedrijf van meubelgigant IKEA kon rekenen op ruimhartige financiering. Het ontving 100 miljoen euro voor de bouw van een reeks megawinkelcentra die (volgens EBRD-projectinformatie) de ‘toegang tot een nieuwe markt’ zouden vergemakkelijken ‘in diverse Oekraïense regio’s’.

Regelmatig was er bij die projecten sprake van milieuschade, gebrekkige omgang met bezwaren van omwonenden of belangenverstrengeling. Martynyuk herkent dat beeld: ‘De EBRD werkt al decennialang in deze regio van de wereld en weet nog steeds niet hoe zich te verhouden tot zwakke instituties en wijdverbreide corruptie. Van een grote bank mag je toch wel verwachten dat ze goed in de gaten houden waar ze het belastinggeld van West-Europese burgers precies in investeren?’

‘Er is geen probleem meer’

Kronospan zelf is zich van geen kwaad bewust. Pavlo Pyltiay is directeur van de nieuwe fabriek in Horodok en hamert erop dat alles wat het bedrijf doet in Oekraïne legaal is.

Buiten de uit houten schotten opgetrokken bouwcontainer, die tijdelijk dienstdoet als zijn kantoor, rijden vrachtwagens af en aan. ‘De EBRD heeft ons gevraagd om iets meer informatie te geven over de rechtszaak en vermeende vervuiling’, verzekert Pyltiay. ‘Dat hebben we gedaan en nu is er geen probleem meer.’

‘Ik vraag me af of een groot bedrijf ooit goed kan doen voor die milieuactivisten.’

‘Wij doen alles legaal, hebben documenten en cijfers overgemaakt en toegezegd om de modernste filters te installeren op onze uitlaatpijpen. We bekostigen een meetstation in het dorp om de luchtkwaliteit blijvend te kunnen monitoren. Dat kost ons een hoop geld en toch komt er steeds weer nieuwe kritiek. Ik vraag me af of een groot bedrijf als dit ooit goed kan doen voor die milieuactivisten.’

Oekraïne is ingeklemd tussen de voor Kronospan belangrijke afzetmarkten China, Europa en het Midden-Oosten. Er is voldoende gekwalificeerd personeel in het land en genoeg bos om hout vandaan te halen. Pyltiay wijst uit het raam naar de gloednieuwe snelweg, die pal langs het dorp westwaarts richting Polen loopt. Nieuwe infrastructuur is volgens hem cruciaal om internationale bedrijven als Kronospan ertoe te verleiden om te investeren in Oekraïne.

De Oekraïense regering zelf heeft niet voldoende financiële armslag om zulke megaprojecten te financieren. Begin 2021 zette het Internationaal Monetair Fonds (IMF) nog een grote lening stop vanwege het slechte toezicht op de centrale bank en de woekerende corruptie. Volgens bronnen geciteerd in de krant Kyiv Post heeft de regering inmiddels een nieuwe leenovereenkomst gesloten met de Chinese Export-Import Bank. De EBRD maakte in 2020 al bekend om 450 miljoen euro te lenen aan het Oekraïense staatsagentschap voor infrastructuur.

‘Financiële ondersteuning van de EBRD is voor ons als bedrijf financieel van groot belang’, stelt Pyltiay. ‘Maar ik durf ook te wedden dat zonder die steun minder bouwprojecten van de grond zouden komen in Oekraïne. Zeker in risicovollere delen in het oosten van het land, in de buurt van de frontlinie van de oorlog tegen Rusland.’

Zwartwerken

Uit de ontwikkelingsstrategie van de regionale overheid in provinciehoofdstad Rivne blijkt dat meubelproductie en de houtindustrie de komende zes jaar economische kernprioriteiten zijn. Ook de nieuwe fabriek van Kronospan wordt in de glossy investeringsbrochure enthousiast verwelkomd.

Voor lokale politici in armere landen zoals Oekraïne is interesse van internationale bedrijven een goede reden om opzichtig de rode loper uit te rollen. Op dit moment trekken veel Oekraïense jongeren namelijk nog massaal met toeristenvisa de grens over voor zwartwerk in Polen. Plaatselijk werkgelegenheid creëren moet jonge mensen ervan weerhouden te vertrekken, hoopt gemeentebestuurder Serhii Polishchuk.

‘Het is natuurlijk van het grootste belang om economisch gewin en de zorg voor het milieu op een juiste manier met elkaar in evenwicht te brengen’, vertelt hij op besliste toon. ‘Maar op het terrein waar Kronospan nu bouwt, lagen altijd al fabrieken. Echt negatieve consequenties zijn er dus niet.’

‘Wij proberen al langere tijd om investeerders te interesseren in de herbestemming van dat gebied. Als een groot bedrijf als Kronospan dan opeens aanklopt, dan zeg je natuurlijk geen nee.’

Polishchuk is voorzitter van de dorpsraad in Horodok. Het kantoor van de politicus is met smaakvol hout bekleed. Aan de muur achter hem torenen een orthodoxe icoon en een grote Oekraïense vlag boven zijn hoofd uit. Tegenover zijn werktafel hangt een enorm televisiescherm dat de beelden van 37 beveiligingscamera’s toont die Polishchuk in het hele dorp heeft laten ophangen.

‘Alleen al met de belastinginkomsten die wij straks van Kronospan ontvangen, kunnen we de straten repareren, een school bouwen en straatverlichting plaatsen om ons dorp veiliger te maken. Ook komen er straks honderden nieuwe banen bij in Horodok. Als we écht willen dat onze jongeren blijven, moeten we ter plekke een toekomst creëren.’

Privékapitaal versus democratie

Die machtsongelijkheid is voor Andriy Martynyuk (Ecoclub) bij uitstek de reden waarom zoveel door EBRD gefinancierde bedrijven in allerlei controverses verwikkeld raken. CEE Bankwatch, een in Praag gevestigd ngo-netwerk, komt tot soortgelijke conclusies. In meerdere onderzoeksrapporten benadrukt die coalitie van Oost-Europese milieuorganisaties dat het uitgangspunt van de EBRD, om privékapitaal en marktwerking te zien als de sleutel tot ontwikkeling, ook veronachtzaming van milieuwetten en lokale democratie veroorzaakt.

Een controversiële veehouderij haalde miljoenen uit een investeringspotje voor klimaattechnologie.

In een rapport uit 2017 beschrijft CEE Bankwatch hoe de EBRD honderden miljoenen euro’s investeerde in waterkrachtcentrales middenin natuurgebieden op de Balkan. In Kirgizië wordt de bank in verband gebracht met vervuilde gletsjers en in Armenië met de financiering van een vervuilende goudmijn.

In een recent overzicht van EBRD-activiteiten in zes landen wijst CEE Bankwatch op landroof door een katoenconglomeraat in Oezbekistan. Ook waarschuwt het voor mensenrechtenschendingen in Turkije en Egypte.

In Oekraïne zou intimidatie hebben plaatsgevonden door gasbedrijf GNG. De controversiële intensieve veehouderijgigant Myronivsky Hilboproduct (MHP) zou 25 miljoen euro gehaald hebben uit een investeringspotje voor klimaattechnologie.

De EBRD, concludeert CEE Bankwatch dan ook, gaat er te gemakkelijk vanuit dat haar klanten ‘handelen in lijn met nationale wetgeving en standaarden van de bank’ als ze ‘opereren in een context met zwakke instituties’ terwijl er een ‘prikkel bestaat om regels te negeren (…) en hun winst te vergroten’.

Pretpark

Andriy Martynyuk zucht diep en staart uit het raam. Het hoofdkantoor van zijn Ecoclub kijkt uit over een sfeervol stadspark in provinciehoofdstad Rivne, niet ver van Horodok. Tussen de bomen ligt een pretpark met kleine achtbanen en slingertoestellen uit de Sovjettijd. De wegen zitten vol met gaten en op straathoeken proberen oude dametjes geld te verdienen door bloemen te verkopen. Maar ook de hippe koffietentjes en kleine bedrijfjes maken inmiddels een opmars.

Ondanks alle kritiek begrijpt Martynyuk de dilemma’s waar banken, investeerders, bedrijven en politici voor staan in Oekraïne, zegt hij. ‘Oekraïne is in vergelijking met de rest van Europa een arm land. We hebben investeringen en banen hard nodig. Maar,’ besluit de milieuactivist, ‘niet tegen elke prijs.’

‘We hebben investeringen en banen nodig, maar niet tegen elke prijs.’

‘Veel conflicten, zoals in Horodok, gaan uiteindelijk over een gevoel van oneerlijkheid. Mensen wonen al tientallen jaren rondom zo’n leegstaand terrein. Dan komt Kronospan opeens met een grote zak geld en beginnen ze met bouwen, terwijl hen nooit écht iets is gevraagd.’

‘Zo’n bedrijf heeft diepe zakken. Armlastige lokale overheden zeggen geen nee als er opeens allerlei beloften worden gemaakt. De EBRD zou daarin meer verantwoordelijkheid moeten nemen. Ze moeten zeker zijn dat er niet geknoeid is met milieueffectrapporten en de conclusies verifiëren. Als grote bedrijven zich binnen de EU aan bepaalde regels moeten houden, dan mogen we toch verwachten dat ze dat in Oekraïne ook doen?’

Deze reportage kwam tot stand in het kader van MO*onderzoekt en is mede mogelijk gemaakt door het Postcode Loterij Fonds van Free Press Unlimited.