Wat is er aan de hand aan de Europese buitengrenzen? Vijf vragen en antwoorden

Flor Didden, migratie-expert van 11.11.11, onderzocht hoe vaak pushbacks voorkwamen aan de Europese buitengrenzen in 2023. Meer dan 340.000 mensen werden illegaal teruggestuurd, en dat is naar alle verwachtingen zelfs een onderschatting. ‘Dit laat zien dat pushbacks steeds meer als een normaal onderdeel van het Europese migratiebeleid worden beschouwd.’

Pushbacks aan de Europese buitengrenzen zijn normaal geworden. Dat wil zeggen dat wie aan die grenzen arriveert, geen toegang krijgt tot een asielprocedure en wordt teruggestuurd.

In 2023 werden in 346.004 mensen op deze manier teruggeduwd, met een dagelijks gemiddelde van 947. Het zijn praktijken die in strijd zijn met internationale en Europese wetgeving.

? Pushbacks: waar gaat het over?

Een pushback is een praktijk waarbij mensen die landsgrenzen proberen oversteken worden teruggestuurd. Dat gebeurt zonder de kans om via een asielaanvraag, of aanvraag tot bescherming.

Een pushback is niet alleen illegaal, maar gebeurt ook vaak met geweld. De waslijst is lang: mensen worden geslagen met stokken, vastgebonden aan bomen of krijgen elektroshocks toegediend. Grenswachters richten soms hun vuurwapens op mensen en dreigen hen neer te schieten.

Ook zijn er berichten van mensen die gedwongen worden hun schoenen en kleren uit te doen en vervolgens blootsvoets de grens weer worden overgezet. Op zee worden boten vernietigd door de kustwacht, waarna mensen op reddingsvlotten worden gezet en teruggeduwd naar gevaarlijke wateren.

Er zijn meldingen van seksueel geweld. En belangrijke bezittingen, zoals telefoons en identiteitsbewijzen, worden systematisch afgenomen en vernietigd, om het migranten zo moeilijk mogelijk te maken. Zelfs water, voedsel en medicijnen worden ontnomen.

?Waarom zijn pushbacks illegaal?

Pushbacks zijn in strijd met het internationaal en Europees recht. Allereerst is er de schending van het fundamentele recht op asiel, dat mensen het recht geeft om bescherming te zoeken wanneer ze vrezen voor vervolging of mensenrechtenschendingen in hun land van herkomst. Het is een beginsel dat verankerd is in internationale verdragen zoals de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens.

Verder staat binnen het internationaal recht het non-refoulementbeginsel. Dat houdt een expliciet verbod in om mensen terug te sturen naar plaatsen waar ze ernstig risico lopen op vervolging, foltering of andere mensenrechtenschendingen. Pushbacks gaan regelrecht in tegen dat beginsel.

Bovendien gaan pushbacks zelf gepaard met andere inbreuken op de basisprincipes van menselijke waardigheid. Het gaat om zaken zoals geweld, de ontzegging van voedsel en water, en seksueel geweld.

?Over hoeveel mensen gaat het hier?

Met 11.11.11 brachten we zopas een rapport uit waarin berekend werd dat in 2023 346.004 mensen op deze illegale wijze teruggeduwd werden over de grens. Dat gebeurde vanuit verschillende EU-lidstaten. Gemiddeld komt dit neer op het schokkende aantal van 947 mensen per dag.

Onze cijfers tonen een opvallende stijging ten opzichte van het jaar voordien, toen 225.000 pushbacks werden geregistreerd. De toename is alarmerend en vindt in zo goed als alle lidstaten aan de Europese buitengrenzen plaats. Het laat zien dat pushbacks steeds meer als een normaal onderdeel van het Europese migratiebeleid worden beschouwd.

Volgens een rapport van Koepel van Internationale Solidariteit 11.11.11 werden vorig jaar 346.004 mensen op deze wijze teruggestuurd vanuit verschillende EU-lidstaten. Dit komt neer op een schokkend dagelijks gemiddelde van 947 personen. Deze cijfers tonen een opvallende stijging ten opzichte van het voorgaande jaar, waarin 225.000 pushbacks werden geregistreerd. De alarmerende toename in zo goed als alle lidstaten aan de Europese buitengrenzen suggereert dat pushbacks steeds meer als een normaal onderdeel van het Europese migratiebeleid worden beschouwd.

Vooral in Bulgarije, Hongarije en Griekenland zijn de cijfers torenhoog. Deze landen zijn daarenboven trots op hun strikte grensbeleid. De cijfers van Hongarije en Bulgarije komen van de overheid zelf, die ze publiek rapporteert. De pushbacks blijven onverminderd doorgaan, bij gebrek aan effectieve tegenmaatregelen van de Europese instellingen.

?Waarom gebeurt er niets tegen deze pushbacks?

Europese regels zijn duidelijk: pushbacks zijn illegaal. In principe heeft de EU voldoende stokken achter de deur en kan het voldoende wortels voor de neus hangen om die regels af te dwingen. Zo zijn er in theorie procedures die kunnen leiden tot sancties en gaan er enorme EU-budgetten naar nationale overheden voor grensbeheer.

Toch treedt de EU niet op en laat de Europese Commissie de zaak escaleren. Griekenland werd zelfs geprezen door de Commissie, omdat het optreedt als “schild van de EU”. Door die lakse houding zetten nu zo goed als alle landen aan de Europese grens in op pushbacks en proberen ze die te legaliseren in hun nationale wetgeving.

De West-Europese landen spreken zich onvoldoende uit tegen deze praktijken, wat leidt tot een zwakke algemene Europese respons. Het schept minstens het beeld dat ze dit goedkeuren. Duidelijk is ook dat een aantal West-Europese landen er tevreden mee is dat grenslanden hard optreden, omdat verwacht wordt dat het de druk in eigen land zal doen afnemen.

Maar dat is een vergissing. Deze situatie is niet in hun voordeel. Door het brutaal geweld in de grenslanden is het evident dat mensen zullen verder reizen naar West-Europa.

Politieke wil om actie te ondernemen ontbreekt en er is volledige straffeloosheid. Als lidstaten verdragen schenden, worden ze er onvoldoende op aangesproken. Grenslanden gaan daarom gewoon verder met pushbacks, ondanks juridische en ethische bezwaren.

?Wat moet er gebeuren?

De Europese Unie moet concrete maatregelen nemen.

Ten eerste moet er meer transparantie komen over de illegale praktijken. Onafhankelijk onderzoek is noodzakelijk om de omvang van de pushbacks vast te kunnen stellen en verantwoordelijken aan te wijzen. Ook Frontex, het Europese agentschap dat instaat voor de bewaking van de buitengrenzen, moet veel sterker toezien dat mensenrechten worden gerespecteerd bij haar activiteiten.

11.11.11 pleit daarnaast voor het bevriezen van EU-financiering van het grensbeheer voor lidstaten zoals Griekenland, dat systematisch pushbacks gebruikt. Er mag geen Europees belastinggeld naar dergelijke praktijken vloeien.

Het Belgische EU-voorzitterschap biedt een unieke kans om een leidersrol op te nemen. Ons land kan lidstaten verantwoordelijk stellen voor schendingen van Europese regelgeving, wanneer geweld gepleegd wordt tegen kwetsbare mensen.

Concrete acties, zoals het opstarten van inbreukprocedures tegen lidstaten die fundamentele regels schenden en het bevriezen van financiële steun, kunnen deze illegale praktijken een halt toe roepen. Met deze maatregelen kan de EU haar rol in de bescherming van mensenrechten aan haar buitengrenzen versterken en een duidelijk signaal uitsturen dat pushbacks onaanvaardbaar zijn.

Flor Didden is migratie-expert bij 11.11.11.